1922 ‘Çerkes Adığe (Özerk) Bölgesi’nden 1991 Adığe Cumhuriyeti’ne… - Hatko Schamis

Adığe Cumhuriyeti (AC), ( Rusça: “Респу́блика Адыге́я”; Batı Çerkesçesi: “Адыгэ Республик”; Doğu Çerkesçesi: “Адыгэ Республикэ” ) tarihi vatanımız Çerkesya’nın Batısında, bugünkü Krasnodar Kray sınırları içinde, Rusya Federasyonu’nun kurucu üyesi bir Cumhuriyet’tir.

“Respublika Adıgeya” veya kısaca “Adigeya” olarak da bilinir. “Adıge Cumhuriyeti” adını, Batı Çerkesleri’nden ( Batı Adığeleri ) alır.

Hiç bir resmi belgede ve Cumhuriyet'in ambleminde "ADIĞEY" diye geçmez. "Adığey" son yıllarda uydurulmuştur. Adığelere, "Çerkesya falan değil, Adığe Cumhuriyeti sizin vatanınızdır" hissi vermek için. Statükocular hemen, düşünmeden sahiplendi!

Fazla düşünmeden ve ulusal kimlik etrafında birleşmenin önemini anlamadan yapılan işlerden biri de "Şapsığ" bölgesine bir statü talep etmekti. Artık hemen hiç bir resmi-siyasi statüsü kalmadı. 

Halbuki şartların daha uygun olduğu zamanlarda yapılması gereken "biz de Çerkesiz ( Adığeyiz)" diyerek Adığe Bölgesi ile birlik olmaktı, bunu talep etmekti. Edildi de, ama olmadı. Israr edilemedi. 

Adığe Cumhuriyeti'nin başkenti Maykop ( Çerkesçe: Мыекъуапэ / Miekuape )'tur. Yüzölçümü, 7.800 km², nüfusu 440327 ( 2010 )’dir.

Adıge Cumhuriyeti'nde, Çerkesçe ve Rusça konuşanların siyasal temsil eşitliği ilkesine (paritet) dayanan atamalı yarı Başkanlık sistemi yürürlüktedir.

Yasama organı olan Adığe Cumhuriyeti Devlet Parlamentosu-Khase (Хасэ) iki kanatlı ve toplam 54 üyelidir. Khase, Maykop ve Adıgeysk kentsel alanları ile 7 Rayon'un birlikte oluşturduğu 9 seçim çevresinin (Okrug) her birinin üçer üye ile temsil edildiği ve daha çok Çerkesçe konuşan üyelerin seçildiği 27 üyeli bir ( üst ) kanat; Rayonların her birinin nüfusu oranında temsil edildiği ve daha çok Rusça konuşan üyelerin seçildiği 27 üyeli ikinci bir ( alt ) kanattan oluşur. Böylece Rus ve Adığe nüfusun siyasal temsil eşitliği (paritet) sağlanır ve korunur.

Adığe Cumhuriyeti'nde Devletin Başı ( ЛӀышъхьа ) 5 yıl süreyle görevde kalır. İlk yıllarda seçilmek için hem Çerkesçe hem Rusça bilme koşulu aranırken, daha sonra Adığe Cumhuriyeti Anayasası'nda yapılan bir değişiklikle, Rusça bilmek yeterli sayıldı.

Yine Putin’li yıllarda yapılan başka bir yasa değişikliği ile, RF Devlet Başkanı'na, bir prosedüre göre yerel birimlerin devlet başını ve valilerini atama yetkisi verildi. Ve 2006 yılı öncesinde Aslan Carım ile Hazret Şovmen seçimle iş başına gelmişken, sonraki Devlet başı Aslan Thak'uşın ( ТхьакӀущынэ Аслъанчэрый ) RF Devlet Başkanı Vladimir Putin tarafından aday olarak AC Parlamentosu'na sunulmuş ve AC Parlamentosu-Khase'nin olurunu alarak, Adıge Cumhuriyeti Devlet Başkanı olarak göreve başladı.

Keza, AC Devlet Parlamentosu-Khase, Nisan 2011'de ( yine yapılan bir federal yasa değişikliği sonucu ) Devlet Başkanı ( Prezident ) unvanını kaldırarak, "L'ışha-ЛӀышъхьа" ( Baş kişi/ Yöre lideri ) ünvanını kabul etmiştir.

Bakanlar Kurulu üyeleri, Başbakan dahil, Başkan tarafından Parlamento (Khase) dışından atanmakta ve görevden alınabilmekte; atamanın yürürlüğe girmesi için Khase onayı gerekmektedir.

Yerel idari birimler ve belediye kuruluşları Başkan'a ve Khase'ye karşı, bağlı ve sorumludur. Yargı, yüksek ( AC Anayasa Mahkemesi; AC Yüksek Mahkemesi ) ve alt kademe mahkemelerden oluşur. AC Başsavcılığı ve savcılık örgütü, Rusya Federasyonu Başsavcılığı'na bağlıdır.

Adığe Cumhuriyeti, iki kentsel alan, yani Maykop ve Adıgeysk kentsel alanları ile yedi Rayon’dan oluşur. Bunlar: içinde Çerkes köyleri de bulunan Tevçejsk, Tahtamukay, Krasnogvardeysk, Şogenovski ve Koşehablski ile ağırlıklı olarak Rus nüfuslu Giaginski ve Maykopski Rayonlarıdır.

Kentsel alanlar ve Rayonlar, kendi içlerinde Okrug ( bucak ) denilen daha küçük idari birimlere ayrılır, köyler Okrug içinde yer alırlar. Bütün bu idari birimlerin kendi seçilmiş meclis ve yürütme komiteleri bulunur.

1864 sonrasında, Kuban oblastında bulunan ve 107 bin ( 80 bini şimdiki Adığe Cumhuriyeti, kalanı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti yerinde ) olan toplam Çerkes ( Adığe ) nüfusu 1880'de 60.424'e; 1897’de ise, Karadeniz kıyısındaki Şapsughlar dahil, 43 bine düştü.

Bu da yetmedi, Çerkesler, iç savaş yıllarında “beyaz” ve “kızıl” birlikler arasında kalıp büyük bir nüfus kaybına daha uğradılar.

Adığe Cumhuriyeti'nin bugünkü idari yapısının temeli Sovyetler Birliği'nin kurulmasından sonra atıldı. Çerkeslerin mevcut idari yapıdan özerk bölgeyle ayrılması konusu Rusya SFSC Milliyetler Komitesi'nde 26 Ocak, 17 Mayıs ve 22 Mayıs 1922 tarihlerinde üç kez görüşüldü.

Bu bölgede bulunan Çerkes nüfusunu özerk bir birimde birleştirebilmek için Rus nüfuslu birçok yerleşim yerinin de bölgeye dahil edilmesi zorunluluğu ortaya çıktı. Çerkes köylerinin arasında bulunan Rus yerleşim yerlerinde yapılan anket sonucunda, 16 yerleşimin halkı kurulacak özerk bölgeye dahil olmayı kabul etti.

Kuruluş kararı alındıktan sonra Kuban-Karadeniz Cumhuriyeti'nden Çerkes nüfusun yoğun olarak yaşadığı Krasnodar ve Maykop ayrılarak 27 Temmuz 1922'de ‘ÇERKES ( ADIĞE ) ÖZERK BÖLGESİ’, ‘Çerkesskaya (Adıgeyskaya) Avtonomnaya Oblast’ kuruldu.

Ancak iki Çerkes-Besleney köyü Kurğokuay ( Kurgokovski ) ve Konokuay ( Konokovski ) özerk bölgenin sınırları dışında kaldılar ( bugün de Krasnodar Krayı'nın Uspensk Rayonu'nda bulunuyorlar ).

Kuruluş ilanından kısa süre sonra, Aralık 1922'de Hakurinehabl köyünde Bölge Sovyetleri Kurucu Kongresi yapıldı. Kongreye 98'i Çerkes ve 53'ü Rus olmak üzere 151 delege katıldı.

Kongre Adığe Bölgesinde ekonomik ve kültürel yapılanmayla ilgili önemli sorunları görüştü ve gerekli kararları aldı. Başkanlığına Şahangirey Hakurate'nin getirildiği Bölge Yürütme Komitesi seçildi. 

Bölge'nin yönetim merkezi, sınırları dışında kalmasına rağmen Krasnodar oldu. 1936 yılında ama, merkez Maykop'a taşındı.

‘Çerkes ( Adığe ) Özerk Bölgesi’ ilk kurulduğunda üç Okrugtan oluşuyordu; Psekups ( merkezi Tahtamukay köyü ), Fars ( mer. Hakurinohabl köyü ) ve Şirvan ( mer. Adamiy köyü ). Bir yıl sonra (24 Ekim 1923) Şirvan Okrugu lağvedildi.

24 Ağustos 1922'de adı önce ‘ADIĞE ( ÇERKES ) ÖZERK BÖLGESİ’ olarak revizyona uğradı. Ağustos 1928'de ise ‘ÇERKES ÖZERK BÖLGESİ’yle ( 1926'da Karaçay-Çerkes'ten ayrılan ) karıştığı gerekçesiyle adından 'ÇERKES' atılarak ‘ADIĞE ÖZERK BÖLGESİ’ oldu.

‘ADIĞE ÖZERK BÖLGESİ’ Sovyetler Birliği döneminde sırasıyla şu idari bölgelere bağlı oldu: 2 Haziran 1924'ten itibaren Güneydoğu ( Yugo-Vostoçnaya ) Oblastı, 2 Ağustos 1924'ten itibaren Kuzey Kafkasya ( Severo-Kavkazski ) Krayı, 28 Aralık 1934'ten itibaren Azak-Karadeniz ( Azovo-Çernomorski ) Krayı ve 13 Eylül 1937'den itibaren Krasnodar Krayı.

28 Nisan 1962'de Krasnodar Krayı'nın Tula ( bugünkü Maykop ) Rayonu Adığe Bölgesi'ne dahil edildi…” ( Murat PAPŞU )

Sovyetler Birliği’nin son yıllarında dünyada ve Sovyet coğrafyasında yaşanan siyasi ve ekonomik değişiklikler ‘Adığe Özerk Bölgesi’ne de yansıdı. Ve Çerkesler Rusya Federasyonu'ndaki siyasi-hukuki konumlarını güçlendirmek için harekete geçtiler.

22 Mart 1990’da, Adığe Özerk Bölgesi Halk Temsilcileri Sovyeti Birinci Oturumu yapıldı. Sovyet Başkanlığı'na Sovyetler Birliği Komünist Partisi Bölge Komitesi Birinci Sekreteri olan Aslan Carımov seçildi.

5 EKİM 1990’DA ‘ADIĞE ÖZERK BÖLGESİ’ HALK TEMSİLCİLERİ BÖLGE SOVYETİ'NİN OLAĞANÜSTÜ OTURUMU, ADIĞE BÖLGESİNİN HUKUKSAL-DEVLET STATÜSÜNÜ YÜKSELTEREK ‘ADIĞE ÖZERK BÖLGESİ'Nİ RUSYA FEDERASYONU'NUN BAĞIMSIZ BİR ÖZNESİ HALİNE GETİREN KARARI KABUL ETTİ VE “ADIĞE CUMHURİYETİ”Nİ İLAN ETTİ.

1990 yılının Aralık ayında, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Halk Temsilcileri 2. Kongresi RSFSC Anayasası’nın 71, 82 ve 84. maddelerinde değişiklik yaptı. Buna göre, özerk bölgeler, eyaletlerin bünyesinden çıktılar ve doğrudan Rusya Federasyonu devlet-iktidar ve yönetim organlarına bağlı hale geldiler.

2 Nisan 1991’de, Krasnodar Eyaleti ve ‘Adığe Özerk Bölgesi’ Halk Temsilcileri Sovyetlerinin Başkanlık Heyetleri ve Yürütme Komiteleri Ortak Toplantısı yapıldı. Krasnodar Eyaleti ile ‘Adığe Özerk Bölgesi’ arasındaki sosyo-ekonomik ilişkiler ve kültürel işbirliği konuları görüşüldü. Adığe Bölgesinin Krasnodar Eyaleti’nden ayrılması ile ilgili ortak bir bildiri yayınlandı.

3 Temmuz 1991’de RSFSC Yüksek Sovyeti, "Adığe Özerk Bölgesi’nin Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti bünyesinde Adığe Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne Dönüştürülmesi Hakkında” yasayı kabul etti.

22 Aralık 1991’de, Adığe Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyet ve Başkanlık seçimleri gerçekleştirildi. 100 halk temsilcisinden 41’i seçildi. Başkanlık için yarışan 6 adaydan Aslan Carımov ikinci tur oylamaya kaldı.

5 Ocak 1992’de, Adığe Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Sovyet ve Devlet Başkanlığı seçimlerinin ikinci tur oylamaları yapıldı. Aslan Carım, Adığe Cumhuriyeti’nin Birinci Devlet Başkanı olarak seçildi.

17 Ocak 1992’de, Adığe Cumhuriyeti Halkları’nın 1. Kongresi toplandı. Kongrede, 5 Ocak 1992’de seçilmiş olan Adığe Cumhuriyeti ilk devlet başkanı Aslan Carımov yemin ederek görevine resmen başladı.

9 Mart 1992’de, Adığe Cumhuriyeti Devlet Başkanı tarafından oluşturulmuş bulunan Adığe Cumhuriyeti hükümetinin ilk toplantısı yapıldı.

31 Mart 1992’de, Adığe Cumhuriyeti Devlet Başkanı Aslan Carımov ve Adığe Cumhuriyeti Yüksek Sovyet Başkanı Adam Khuseynoviç Tleuj Moskova’da Federasyon Sözleşmesi’ni imzaladılar.

12 Aralık 1992’de, Rusya Federal Meclisi seçimleri ve Rusya Federasyonu Anayasa Tasarısı için halk oylaması yapıldı.

10 Kasım 1993’te, Adığe Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti 10. Oturumu, Adığe Cumhuriyeti Yüksek Sovyeti’ni reforme ederek “Adığe Cumhuriyeti Yasama Meclisi ( Khase )” haline getiren kararı kabul etti.

10 Mart 1995’te, Adığe Cumhuriyeti Yasama Meclisi (Khase), genişletilmiş oturumunda Adığe Cumhuriyeti Anayasası’nı kabul etti… ( Yeldar B. Kalkan )

İşte bu süreçlerden geçerek bugünkü Adığe Cumhuriyeti kuruldu.

Bu arada, Kabardey diyalekti konuşan Doğu Çerkesya Çerkesleri 12 Ocak 1922'de kurulan "Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı" ile 16 Ocak 1922 yılında oluşturulan "Kabartay-Balkar Özerk Oblastı" içinde yer aldılar. Kabardey-Balkar Özerk Oblastı 5 Aralık 1936'da, Karaçay-Çerkes Özerk Oblastı da 3 Temmuz 1991'de Cumhuriyet oldu.

1924 yılında, 1880'lerde Orta Laba’dan Karadeniz kıyısındaki eski yerlerine dönebilen Şapsughlar için ise, Tuapse merkezli “Şapsugh Ulusal Rayonu” kurulmuş, ama bu rayon, 20 yıl sonra, 1945 yılında kaldırılmış, yerine 1999 yılında Şapsughlara "koruma altında yerli toplumu statüsü" verilmişti.

Kimileri bugün artık hem diasporada hem de vatanda yayılan, güçlenen "Çerkes ( Adığe ) Halkının Tarihi Vatanımız Çerkesya'da Birliği" vizyonunun yeni, bir kaç maceraseverin hayali olduğunu sanırlar. Halbuki Adığe Cumhuriyeti de, kurulduktan hemen sonra gücü oranında, Çerkes halkının, özellikle tarihi vatanımız Çerkesya’nın batısında birliğini sağlamak için adımlar attı.

AC Devlet Parlamentosu-Khase, Karadeniz kıyısında yaşayan Şapsığlar için, yeniden bir özerk bölge yönetiminin kurulması ve Adığe Cumhuriyeti ( AC ) sınırlarında değişikliğe gidilerek, AC topraklarının doğuda Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'ne, güneyde de Karadeniz kıyısındaki Abhazya Cumhuriyeti'ne ve Karadeniz kıyısına değin uzatılması taleplerinde bulundu.

15 Nisan 1995'te Krasnodar Krayı Valiliği, Şapsığlara özerklik verilmesinin Krasnodar kray yönetimine değil, RF üst makamlarına ait bir yetki olduğunu açıkladı. AC'nin toprak talebi, özellikle Krasnodar Kray yönetiminin itiraz ve tepkileriyle karşılaştı.

Ve AC'nin, tarihsel Çerkes toprakları üzerinde doğal sınırlarına kavuşma isteği, AC'nin lağvedilmesi ve topraklarının Krasnodar Kray'a katılması içerikli karşı bir kampanya açılmasına yol açtı.

2004-2006 yıllarında bazı Rus milliyetçiler ve bazı üst düzey bürokratlar, Adıgey Cumhuriyeti'nin (AC) Krasnodar krayı ile birleştirilmesi, yani lağvedilmesi doğrultusunda bir kampanya başlattılar.

Ancak AC Devlet Başkanı Hazret Şovmen’in, bu kampanyayı kınama anlamında, istifa etmek istemesi ( Nisan 2006 ), RF Devlet Başkanı V. Putin'in bu istifayı kabul etmemesi, Adıgelerin sert tepkileri, girişimin diğer halklar arasında da kaygılara yol açması, ardından Krasnodar krayı Valisi A.Tkaçev ile Kuban Kazakları Atamanı V.Gromov'un ve RF'deki demokratik kitle örgütlerinin de olumlu destekleri sonucu birleştirme olayı yatıştı veya rafa kaldırıldı.

Bu deneyim üzerine 21 Mayıs 2006'da toplanan "Adığe Halk Kongresi", "Adığe dil ve kültürünün, Adığe varlığı ile AC'nin koruma altına alınmasını, AC'nin geleceğini belirleyici nitelikte bir referandum düzenleme ve böyle bir referanduma katılma hak ve yetkisinin sadece etnik Adığe halkına ait olduğunu, başka türlü bir referanduma gidilmesi durumunda, etnik Adığelerin böylesine bir referanduma katılmayacağını, Adığe Cumhuriyeti Devlet Parlamentosu-Khase tarafından bu esasları güvence altına alacak Anayasal değişikliklerin yapılmasını; Maykop kent yönetimi ile kent meclisinin Maykop'un meydan ve caddelerine Adığe Cumhuriyeti'ne uygun adlar vermesini" talep etti. Böylece Adığe Cumhuriyeti’nin varlığını sağlamlaştırmak ve güvence altına almak istedi.

Rus Milliyetçilerinin ve “ekonomik getirisi var” diyerek onların peşine takılanların kampanyası 2006'da durdurulabilmişse de, tehlike bütünüyle bertaraf edildi diyebilmek mümkün değil.

Adığe Cumhuriyeti’nin dağlık güney bölümü dışında toprağın tamamına yakını tarıma elverişlidir. Zengin ormanları (% 40) vardır, sulama yapılır, mısır, buğday, ayçiçeği, şeker pancarı, çay, tütün yetiştirilir. Zengin petrol ve doğal gaz yatakları vardır. Sanayi Maykop merkezinde yoğunlaşmıştır: tarıma dayalı sanayi, kereste, mobilya, parfümeri ve Giaginsk'te bir şeker fabrikası vardır.

Son yıllarda sanayi üretimini arttıran ve çeşitlendiren Adığe Cumhuriyeti’nin Maykop kenti kaplıcalar ve termal tesisler yönünden zengindir, özellikle hasta ve emeklilerin rağbet ettiği bir dinlenme ve tedavi merkezi konumundadır.

Adığe Cumhuriyeti'nde 10 bin dolayında yığma mezar, kale ve eski yerleşim yeri kalıntısı vardır; eski Çerkesya coğrafyasındaki höyük, kale ve yerleşim yeri kalıntısı sayısı ise 50 bin dolayındadır. Bu yapısıyla, tarih turizmi için büyük bir potansiyeli vardır.

Güney bölgesi ( Maykop Rayonu ) atlı gezinti, dağ yürüyüşleri, kampçılık, dağ ve su sporları yapılan bir turizm alanıdır.

Maykop Rayonu'nda tarih öncesine ait dolmenler, Kamennomostski'de MÖ III. binyılına ait Maykop "Meşoko" ( Мышъэкъо ) kültürü kalıntıları, Hamışki ( Хъымыщк1эй; Хьамыщк1эй ) köyü yakınlarında "Yabanöküzü Üretme Parkı", Guzerıpl ( Гъузэрыплъ ) köyü yakınında da "Kafkas Doğa Koruma Alanı Müzesi" vardır.

Ancak Adığe Cumhuriyeti'nin topraklarının yüzde 30 kadarını oluşturan ormanlar koruma altında olduğundan turizme yatırım yapılamamakta, orman içlerinden UNESCO desteğiyle yollar geçirilmesi ve bu yollar boyunca turistik tesisler kurulması için, Adığe Cumhuriyeti hükûmetince çıkış yolları araştırılmakta; RF Doğal Kaynaklar Bakanlığıyla yapılan görüşmeler sonucu, sınırların yeniden belirlenmesine ( daha esnek bir politika benimsenmesine ) çalışılmaktadır.

Kuzeydeki Krasnogvardeysk'te MÖ III. Binyıldan kalma Adığe ( МыутӀэ ) kenti kalıntıları bulunmaktadır. Ayrıca Arım ( Kujorskiy kurgan ), Çençavşho ( Haç'emziy kurgan ), Çimdej ve Kolyasij ( Kabehabl kurganları ) gibi kazılmış ünlü höyükler de vardır.

1955'te Adıgeysk ( Адыгэкъалэ ) kenti yakınında ve Neçerezıy köyünde ‘Meot Tabletleri Kitaplığı’ bulunmuştur. Tabletlerin üçte biri ‘Hitit Hiyeroglifli Meot ( МыутӀэ ) Tabletleri’nden oluşmaktadır.

Güney bölümündeki başlıca dağlar Çuguş ( Ç'ığuş; ЧӀыгъушъ-Kuru Toprak, 3.238 m), Fışte Dağı ( Фыштэ, Rusça: Fişt, 2.867 m), Oşten ( Veş'üten, Ошъутен, 2.804 m), Pseaşho (3.257 m) ve Şepsı doruklarıdır.

Güneybatıdaki Avtle ( Аулъэ ) ve Huko ( Хыкъо ) dağları arasındaki Huko Gölü ve Legonaka ( Лэгъо-Накъэ / Leğo-Naqe; Rusça: Lago-Naki ) yaylaları gezilip görülebilecek yerlerdendir.

Adığe Cumhuriyeti’nde Çerkesçenin ( Adıgabze ) Batı diyalekti konuşulur. Tarihi Çerkesya’nın Karadeniz sahillerinde, Şapsugh ve Hak’uç lehçeleri; daha iç bölgelerde Bjeduğ, K'emguy ( КӀэмгуй ) ve Abadzeh ( Абдзах ) lehçeleri konuşulur. Resmi Adığe Edebiyat dili K'emguy lehçesinden geliştirilmiştir.

Diasporada az da olsa hala konuşulan diğer Çerkesçe lehçeleri ( Natuhay, Hatukuay, Mahoş, Vıbıh, vb) Adığe Cumhuriyeti’nde artık  konuşulmuyor denilebilir.

AC Devlet Parlamentosu-Khase, 2006-2007 eğitim-öğretim yılından geçerli olmak üzere, ilk ve orta dereceli okullarda, Rusça ile birlikte, Çerkesçe'nin de Adığe dili ve edebiyatı dersi ile sınırlı olarak zorunlu bir ders dili olarak yaygınlaştırılmasını sağlayan "Eğitim yasasını" kabul etmişti. Ancak, 2007 yılı başlarında, Çerkesçe’yi zorunlu bir ders dili haline getirme amaçlı bu yeni yasa, AC Anayasa Mahkemesi ( Eski adı "Adalet Divanı" ) tarafından iptal edildi.

Bütün Adığe Cumhuriyeti’nde toplam 8 devlet ve 23 de yerel müze varken, Maykop'ta iki büyük müze, 4 tiyatro, Çerkes şarkı ve dans toplulukları, Çerkesçe yayın yapan bir edebiyat dergisi ( Zeqoşnığ, üç ayda bir ) ve bir resmi gazete ( ‘Adıge Maq’ ) ve çok az süreli de olsa Çerkesçe radyo ve TV yayınları vardır.

Başkent Maykop'ta, bu kültürel kurum ve kuruluşların yanında Adıgey Devlet Üniversitesi, Maykop Devlet Teknoloji Üniversitesi ve AC Tembot K'eraş Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü var.

AC Tembot K'eraş Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Çerkes dili, tarihi, edebiyatı, folklörü, etnografyası, arkeolojisi gibi konularda çalışmalar yapıyor.

2002'de yapılan bir araştırmaya göre Adığe Cumhuriyeti'nin nüfusunun %35,4'ü Rus Ortodoks Kilisesi’ne bağlı Hristiyan, %13'ü Müslüman, %3'ü kendini herhangi bir kiliseye dahil etmeyen Hristiyan, %1'i de diğer Doğu Ortodoks kiliselerine bağlı Hristiyan'dır. Nüfusun %30'u tanrıya inanmakta ancak bir dine inanmamakta, % 9'u ateist, % 8,6'sı ise başka dinlere inanmakta veya dini kimliğini söylemeyi reddetmektedir.

Adığe Cumhuriyeti’nin toplam nüfusu ve nüfus dağılımı 2002 sayımlarına göre şöyleydi: Toplam Nüfus: 447.109. Bunun % 52,5’u ( 234.900’ü ) kentli, % 47,5’u ( 212.109’u ) köylü, % 46,5’u ( 208.109’u ) erkek ve % 53,5’u ( 239.090’ı) kadındır.

1897, 1926 ve 1939 sayımlarında şimdiki "Adıge"+"Çerkes" nüfus, sadece ‘Çerkes’ ( ya da ‘Adıge’ ) adı altında ortak bir sayı olarak verilmiş, 1959 nüfus sayımı ile birlikte nüfus toplamı, “Adıge” ve “Çerkes” adları altında birbirinden ayrı yazılmaya başlanmıştır ( bunlara 2002 sayımından beri “Şapsugh” etnik adı da eklendi, böylece Çerkeslerin etnik ad listesi Adıge, Çerkes, Kabartay, Şapsugh olmak üzere dörde çıktı ).

Bu bilgilerden şunu görmemiz de mümkün:

Nüfus sayımlarında “Çerkes” kimliği altında toplanma çağrılarını baltalamak isteyenler, bu durumda Cumhuriyet’teki “Adığe” nüfusunun azalacağını, bunun da Çerkeslerin kazanımlarına zarar vereceğini söylüyorlar.

Halbuki Çerkes halkının tek bir etnik-ulusal kimlik altında ve tarihi vatanımız Çerkesya’da birleşmesi kampanyası, sadece Nüfus sayımları ile sınırlı değildir. Bu kampanya, Çerkes ( Adığe ) halkına bir uluslaşma ve birleşme çağrısı, bunun hukukun yapılması talebidir. Ve daha uzun yıllar sürecektir…

Nüfus sayımı için tarihe ve bilimsel-hukuki belgelere de geçmiş olan “Çerkes Adığedir, Adığe Çerkestir” gerçeği temelinde siyasi-hukuki kurumlardan, kendisini Çerkes, Adığe, Kabardey, Shapsugh, Vubıh… yazdıracak herkesin “Çerkes ( Adığe )” kabul edilmesini talep etmek, bunun neden bizim aleyhimize olacağını ispatlama, bahaneler ve yalanlar üretme çabasından çok daha kolaydır.

“Adığe Özerk Oblastı” ( AÖO ), 27 Temmuz 1922'de Rusya SFSC'ne bağlı olarak kuruldu, ilk adı “Çerkes ( Adığe )” idi. 24 Ağustos 1922'de "Adığe ( Çerkes )", 13 Ağustos 1928'de de "Adığe Özerk Oblastı" ( AÖO ) adını aldı.

İlk kuruluşunda yüzölçümü 2.660 km.kare, nüfusu 113.5 bin kadardı. Bu nüfusun % 44.8'i Adığe ( 50.821 ), % 25.6'sı Rus ( 29.102 ), yönetim merkezi de geçici olarak, Oblast sınırları dışında olan Krasnodar kentinde idi.

1936'da AÖO'nun toprakları genişletildi, yönetim merkezi de Maykop'a taşındı. Ama genişleme ve SSCB’nin Rusları ulusal bölgelere yerleştirme politikaları sonucu, Adığe oranı, yarı yarıya azalarak % 20'ler düzeyine düştü, Rus oranı ise 1979'a değin % 70'ler düzeyinde seyretti ( 1939'da % 71.1; 1970'te % 71.7 ).

Daha sonra Adığe sayısı ve oranı yükselmeye, Ruslarınki ise düşmeye başladı.

5 Ekim 1990'da egemenlik kararı alarak Cumhuriyet ilan eden AÖO, 3 Temmuz 1991'de Adığe ÖSSC statüsüyle Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti ( RSFSC ) devlet yapısı içine alındı ve Aralık 1991'de RSFSC yerinde oluşan Rusya Federasyonu içinde Adığe Cumhuriyeti olarak kaldı.

Bugün Rus nüfusu, Adığe nüfusunun 2,4 katından fazla görünüyorsa da aslında bu sayının yarıya yakını, 1990'larda Rus nüfusun çöküşünü önlemek için, Merkezi yönetimin desteğiyle getirilerek Adığe Cumhuriyeti'ne yerleştirilen ve çoğunluğu emekli olan bir nüfustur. Buna rağmen Rus nüfus giderek azalmaktadır:

1989'da 293.640 (% 68) olan Rus nüfus 2002'de 288.280'e (% 64.5'e), 2010'da da 270,7 bine (%63,6) düşmüş, Adığe nüfusu ise 95.439 (% 22.1)'dan 108.115'e (% 24.2), 2010'da da 110 bine (% 26) yükselmiştir.

1989'a değin köylü karakterini (%78) korumuş olan Çerkesler, artık iç göç yoluyla kent ve beldelere yerleşirken, çoğunluğu kentli olan Ruslar bölge dışına göç ediyor; ekonomik çöküş yıllarında RF içlerine dağılmış olan Çerkesler ise yeniden, toparlanan ve büyüyen Adığe Cumhuriyeti'ne dönüyorlar.

Adığe Cumhuriyeti, tarihi vatanımız Çerkesya üzerinde kurulmuş, semalarında bayrağımızın dalgalandığı, üzerinde etnik-ulusal kimliğimizin hakim olduğu, dünyadaki tek coğrafyadır. 

Güçlü bir Adığe Cumhuriyeti, bizi, Çerkes halkının Çerkesya’da birliği ve birleşmesi hayalimize daha çabuk yakınlaştıracaktır.

Vatanda veya diasporada, nerede yaşarsa yaşasın, her Çerkesin görevi, bütün Cumhuriyetlerimizi ve kazanımlarımızı korumak; onları ekonomik, siyasi, sosyal ve demografik olarak güçlendirmek ve maceralardan sakınmaktır.

Bu duygularla, 5 Ekim Adığe Cumhuriyeti’nin 31. Kuruluş Yıldönümünü, kuruluşunda ve bugünlere taşınmasında emeği olan herkese sevgi, saygı ve şükranlarımı sunarak kutluyor; Adığe Cumhuriyeti’nin halkların kardeşçe, barış içinde ve huzurla birlikte yaşadıkları bir coğrafya olmasını diliyorum.

Yaşasın Adığe Cumhuriyeti!

Yaşasın Çerkesya!

Hatko Schamis

7 Ekim 2024