ALLEN VE MURATOFF'UN GÖZÜYLE: “KAFKASYA VE KAFKASYALILAR” 1

18. yüzyılın ikinci çeyreğinde (1730’lu yıllarda), Çariçe Anna’nın (1730-1740) danışmanları Münnich ve Lacy, Kazak ilerleyişini ve sömürge sistemini yeni bir taktikle geliştirdiler. Yarı anarşik bir topluluk olan Kazaklar, mükemmel/hesaplı ve uzağı gören bir siyaset gütmeye yönlendirildiler. Kazakların kalelerle (stanitsa) birbirine bağlanmış olan ‘hatlardan’ (müstahkem yollar sistemi) oluşan askeri kurumları büyütüldü. Uralların  ötesinde/doğusunda, Kazak stepleri karşısında Orenburg Hattı, Kırım Tatarlarına karşı Dinyeper ve Don ırmakları arasında uzanan Ukrayna Hattı, güneyde Terek Irmağı boyunca uzayan ve Terek’i  Aşağı Don Irmağına bağlayan Kafkasya Hattı kuruldu. Bu arada Ruslar, Güney Kafkasya’daki Kartlı ve İmereti adlı Gürcü krallıkları üzerinde de nüfuz kurdular ve etkilerini giderek  güçlendirdiler, bu arada  Kabardey prensleri ile de yararlı bir ittifak kurdular. Kabardey  prensleri Çerkes  ve Tatarlardan  oluşan bir halkı yöneten soylu Çerkesler idiler ve Kuban’ın yukarı (kaynak) bölümü ile Terek Irmağı arasında bulunan sıradağların kuzey yamaçlarındaki topraklara hükmediyorlardı. Kabardey ittifakı, Ruslara, Türk etkisi altında olan Çerkesleri (Batı Adıgelerini), az çok İran’a bağlı kalmış olan Dağıstan kabilelerinden ayırma ve onları Kuban boylarında ve Karadeniz kıyılarında tecrit etme/hapsetme olanağını sağladı. Kafkasya’daki askeri harekâtın temelini oluşturan siyasal stratejiyi anlamak için Kafkasya’daki değişik ulusları tanımak ve onları Ortadoğu tarihi çerçevesi içine alarak  değerlendirmek gerekir (s.11). Çerkesler, eskiden geniş bir alana yayılmış idiler. Çerkesçe yer adları Ukrayna’nın birçok yerinde Psiol biçiminde hala kullanılır (Çerkesçe ‘Psı’, ’su’ demektir). Çerkesler 18. yüzyıla değin Kırım halkının önemli bir unsuru (bileşeni) idiler, Rusların 19.yüzyıl ortasındaki fetihlerine değin Kuzeybatı Kafkasya’nın birçok yöresini ve Kuban Havzasını ellerinde bulundurdular. Eski Rusça dokümanlar sık sık Kazaklardan Çerkesler olarak söz eder. Gerçekten de, Karadeniz kıyılarından Dinyeper Irmağının batısına değin uzanan yerlerde ve Kuzey Kafkasya’nın çok karışık halkında çok miktarda Çerkes kanı bulunduğu kuşkusuzdur. Ancak bu durum ilginç Çerkes yayılmasının sadece bir yüzüdür. İlk Çağda ve Orta Çağda, esir pazarı, uygar ülkelerin iş alanlarına işçi sağlayan normal bir düzenek/mekanizma idi. Bu da halkın sürekli bir biçimde yayılmasına neden oluyordu. Çerkesler tutsak ve asker olarak Bizans’ta ve İslam Dünyasında aranır (meşhur) olmuşlardı. Sonunda Orta Çağ sonrasında da, Napolyon dönemine değin, Mısır’da egemen olan Memluklararasında da yer aldılar. Memluk Ordusu, esas olarak, Batı Kafkasya ve Don Steplerinden toplanmış askerlerden oluşma bir tür bir yabancı lejyon idi. Dipnot: 3 Eylül 1260’da Moğolları ilk kez bozguna uğratanlar Memluklar (Kölemenler) olmuştur. Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Memlukları Kahire Garnizonunda katletmesinden sonra, Memluk varlığı Sudan’da sürdü.Mısır Hidivinin Sudan’ı ele geçirmesinin en önemli nedenlerinden biri, Memlukların Yukarı Nil bölgesinde yeniden birleşip rakip bir devlet kurmaları korkusuydu. Memlukların son kalıntıları Darfur (Sudan) ve Vadai (Çad) ötesine dağılmışlardır. Bana söylendiğine göre, buralarda hala onların nesillerine rastlanmaktadır. – W. E. D.Allen’den,s.12. Osetler, Merkezi Kafkasya’da iki ırmak havzasını (Terek ve Sunja havzaları olmalı) ayıran yüksek bir bölgenin kuzey ve güney yanlarına yerleşmiş olan Osetler (Rusça-Osetinler),antropolojik yönden çok karışık olan, ancak yapı yönünden  Hint-Avrupa kökenli bir dilde konuşan bir topluluktur. Osetlerin Milat sonrası ilk yüzyıllarda Güney Rusya Steplerinde görülen Germen göçlerinden arta kalmış insanlar olmaları da olanaklıdır. Osetler, Rus iktidarına tamamen bağlı/sadık idiler, Osetlerin iki ırmak havzasını ayıran bir arazide ve Gürcü Askeri Yolu/Hattı boyunda yaşamakta olmaları, Rusların Kafkas Sıradağlarının güneyine, fazla kan dökmeden inmelerini ve yayılmalarını kolaylaştırmıştır (s.11-12). Dağıstan’da yaşayan kavimlerin kökeni karışıktır. Terek ve Sunja vadilerinden başlayarak Kuzeydoğu Kafkasya’nın gürgen ormanlarında yoğunlaşan Çeçenler, diğer yerli Kafkas uluslarıyla uzaktan akrabadır. Çerkeslerin hiyerarşik örgütlenmelerinin aksine, Çeçenler karakter yönünden neredeyse anarşik olan bir kabile yapısına sahip idiler. Bu demokratik toplum yaşam biçimleri, Çeçenleri, toplumsal yönden kendilerine benzeyen özellikler taşıyan Kazakların amansız düşmanları haline getirmiştir. Dağıstan’ın Andi ve Avar toplumları, eski Anadolu/ Küçük Asya ve Güney Kafkasya’da yaşamış olan eski uluslardan bazılarının buraya göç etmeleriyle oluşmuş olabilirler. Özellikle Avarlar, eskiden Kura ve Aras ırmaklarının aşağı vadilerinde yaşamış olan eski Kafkas Albanları ile bir tutulmuşlardır. Dağıstan toplulukları içinde, çoğu saldırgan Tatarların bir kolu olan arazi sahibi bir sınıf bulunuyordu. Bunlar 19.yüzyılın ilk yarısında Şeyh Şamil’in herkes tarafından sevilen/desteklenen liderliğine muhalif/karşı, tutucu bir topluluk olarak, sürekli Rus/ İmparatorluk makamlarının yanında yer almışlardır. Bunlar Ruslardan bazı ödünler koparmak için hükümetin desteğini elde etmeye çalışıyorlardı. Araplar, Dağıstan’da ve Müslüman Güney Kafkasya tamamında, o çağlar kültürünün yaratıcıları olarak önem taşırlar. Aslında yarı İranlı olan Arap halifeler, Romalıların Britanya’daki egemenlik süresine yakın bir süre, MS  7. yüzyıldan 11. yüzyıla değin Doğu Kafkasya’ya egemen olmuşlardır. 1917 Ekim devriminden sonra bile, Arapça Dağıstan’da din ve kültür dili olarak varlığını sürdürüyordu (s.13). Gürcüler, Güney Kafkasya’nın en kalabalık ve en uygar topluluğu idiler. Özel yetenekleri olan ve Ortaçağ kültürünün parlak bir örneğini yaratan bu ulus, atalarından özgün bir edebiyat ve zengin bir sanatsal yaşam devralmıştır. Batı Gürcüleri Gürcü dilinin Megrel (Mingrelian) denen ayrı bir lehçesinde konuşurlar. Bu Gürcüler, genellikle Svan-Kolh (Svano-colchian) grubunda yer alırlar. Bu grup Ana Kafkasların (Sıradağların) güney eteklerinde, Kodor ve İngur ırmaklarının yukarı vadilerinde yaşayan Svanları, Rion Irmağı havzasında yaşayan Megrelleri ve  İmeretleri (İmeretian), Kuzey Anadolu/Karadeniz Dağlarında barınan Acarları ve Lazları içine alır. Svan-Kolhlar Kafkas berzahının/kıstağının  en ilkel halklarının nesillerini de içerirler, Karadeniz kıyısı boyunca yaşayan Svan-Kolhlardan ve Çerkeslerden ayrı bir grup olan Abhazlar  arasında kafatası yapıları uzun  ve zenci tipinde olanlara rastlanmıştır. Doğu Gürcüleri, yani Kartlılar, Kahiyanlar/Kahetililer ve Meshiyanlar (Kartlian, Kakhian ve Meskhian) MÖ 7 ve 5.yüzyıllarda Küçük Asya’dan/Anadolu’dan Kura Irmağı vadisine ilk gelenler sayılıyorlar. Karadeniz bölgesindeki ve Kapadokya’daki yer adları Kartlı-Meshiyan grubunun bir zamanlar şimdikinden çok daha geniş bir alana yayılmış olduğunu gösteriyor. Kürtler, ırk yönünde Gürcülerle Kürtler arasında uzak bir ilişki bulunuyor olabilir. Kürtler kuşkusuz çok karışıktırlar.Kırmanci dili Hint-Avrupa dilleri içinde sınıflandırılmıştır. Basil Nikitin ve diğerleri Kürtçe içinde Avrupa dilleri dışında kalan birçok öğenin bulunduğunu görmüşlerdir. Kürtler arasında Nordik (Kuzeyli) tiplere de rastlanıyor.Dersimli Zazalar, tamamen Kürt olmayan eski yerli öğeleri  temsil ederler. Bunlar (Dersimliler) daha eski bir kökenden gelirler. Kürt kabileleri hayvancılıkla/çobanlıkla geçinirler. Kürtler Toros Dağlarından Yukarı Fırat ve Aras’a ve oradan da Zağros Dağlarının güneyine kadar uzanan bir alanda yaşarlar. İlkçağlarda göçebelerle yerleşik çiftçiler arasında süren düşmanlık Kürtleri, Akdeniz’deki Toroslar ile Kura Irmağı arasında bulunan bir alana dağılmış olan Ermenilerle doğal bir mücadele süreci içine itmiştir (s.13-14). Dipnotu: 19.yüzyıl başlarında Gürcü nüfusu 700 binden çok değildi. Veba’dan ve daha sonraki göçmenlikyüzünden sayıları çok azalan Çerkeslerin sayısı da yaklaşık 600 bin idi. Doğu Kafkasya kabilelerinin nüfusu ise,Mürid Savaşı (Şamil ve öncesi dönem savaşları) sırasında yaklaşık 500 bin idi .- W.E.D.Allen’den,s.13. (Devam edecek) Kaynak: W.E.D.Allen ve ölü Paul Muratoff, “Kafkas Harekâtı,1828-1921 Türk- Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi”, Ankara,1966