ALLEN VE MURATOFF'UN GÖZÜYLE: “KAFKASYA VE KAFKASYALILAR” -2

Ermeniler,  ‘Hai-kh’ diye adlandırılan bu halk, Küçük Asya’da/ Anadolu’da Meskhian ve İberianların Kura vadisindeki yürüyüş ve akınlarının son temsilcileridir. Ermenice Hint-Avrupa dilleri içinde yer alıyor. Ancak, Prof. Nikolay Marr ve diğer izleyicileri, Ermenicenin, Hint-Avrupa öncesi öğeleri de içermekte olduğunu göstermişlerdir. Fiziki yapı yönünden Küçük Asya’da yaşayan değişik uluslarla Kafkasyalılar arasında fazlaca bir  farklılık yoktur. Buralarda yaşayanlara otokton (‘autochthonous’- yerli, o topraktan çıkmış olan) denir. Bunlar – fiziksel özelliklerini- oldukça korumuş olan, sürekli asi, yeni efendilerini bastırmasını bilen, iri ve güçlü kemikli, geniş ve dört köşe kafalı, gür, kıvırcık saç ve sakalları olan, büyük koyu renk gözlü, soluk tenli ve Buzul Çağı’ndan beri bu dağlık arazilerde üremiş ve yaşamış olan insanlardır. Bu tipe Alpin (‘Alpine’ ya da ‘Armenoid’) adı verilir. Bu tip, tarih öncesi çağlarda, -İspanya’daki-  Pirene Dağlarından Avrupa’ya ve İran’a, oralardan da Pamir’e değin yayılmıştır. Bunlar ayrıca Filistin’e, oradan da Mısır’a gitmişler, koşulları özellikle kendi yurtlarına benzeyen yerlerde karşılaştıkları bütün diğer tipler üzerinde egemen olmuşlardır. Batı Asya’daki köylüler, Gürcü, Ermeni ya da Türk adını taşıyor olsalar bile, bu otoktonların (Alpinlerin) soyundandırlar (s.14-15). Türkler: Güneydoğu Kafkasya ova ve kuru vadilerinde Türkler ya da Tatarlar otururlar. Türk ya da Tatarlar dil ve yaşam biçimi yönünden birbirlerine benzerler, onlar Orta Asya’nın Türk-Tatarları olarak bilinirler. Azerbaycan, Anadolu, Kırım ve Güney Azerbaycan (-İran Azerbaycan’ı-), Hemedan, Horosan ve İran’ın bazı yörelerinde birbirine benzeyen Türkçe lehçeleri konuşulur. Bu gruplarca konuşulan Türkçe’nin kökü, Hazar Denizi’nin doğusundaki steplerde konuşulan Türkmenceden geliyor. Bu dil, Özbekçe (Çağatay Türkçesi), Kazakça ve Kırgız Türkçesinden ayrılır. Türkmence ya da Oğuz Türkçesi bütün Batı Türkleri üzerinde etkili olmuştur. Tükmenlerin içinden   Selçuklular,  Osmanlılar,  Kara ve Akkoyunlular, Afşarlar ve Kaçarlar gibi, son dokuz yüzyıl boyunca İran ve Anadolu’nun askeri ve siyasal yaşamına egemen olmuş kavimler çıkmıştır. Sünni (- Hanefi-) Osmanlıların ve Dağıstan’ın Sünni (- Şafii-) kabilelerinin aksine, Azeri Türkleri İran’ın Şii mezhebini benimsemişlerdir. İranlı Sasaniler uzun bir süre boyunca Derbent Kalesi’ni ellerinde bulundurarak kuzeyden gelen göçebelerin Güney Kafkasya’ya (-ve İran’a-) inmelerini önlemişlerdir. Bunun bir sonucu olarak Güneydoğu Kafkasya’da İran kültürü yayılma olanağını bulmuştur. Türk Dünyası’nda yer alan Volga (-İndil-) ve Kırım Türkleri ise, Rus komşularının etkisi altında kalmışlardır. Anadolu Türkleri ise, Akdeniz çevresi kültürünün etkisi içine girmişlerdir. Kafkasya Türk kültürünün temeli, Orta Asya Türklerinin kültürü gibi İran’dan etkilenmiştir. Türk ve İranlılar büyük imparatorluklar kurmayı başarmışlardır, ancak askeri güç yönünden Türkler daha güçlü bir varlık göstermişlerdir. 15.yüzyılda Osmanlı Türkleri Orta Doğu’da klasik bir “dünya egemenliği” kurmuşlardı. Bundan sonra, Avrasya’daki Rus İmparatorluğu (-Çarlık Rusya-) ile Osmanlı İmparatorluğu arasında Hazar Denizi ve Karadeniz havzalarını ele geçirme mücadeleleri başlamıştır. Rus (ve Sovyet) İmparatorluğu Slav, Türk ve Kazak öğelerin bir karışımını temsil etmektedir (s.15-17). Dipnotu: İran kültürünü zenginleştiren birçok Azeri’den bir olan Nizami (1140- 1198) Genceli (Ganja) idi. Geleneksel İran edebiyatının etkisi altında yazmış olan Gürcü şairlerinden Şota Rustaveli ve Sargis Tmogveli, aynı yüzyılın ilk yarısında ünlenmişlerdir. En hareketli Türk şairlerinden biri olan Fuzuli, en yakın çağdaşı ve ilk Safevi Şah İsmail’in (?-1556) yaptığı gibi Azeri Türkçesi ile İran dilini aynı ustalıkla kullanmışlardır. - Allen’den, s.16.

***

*** Rus Yayılmasının Gelişmesi 1768-1774 yılları boyunca Türkler ile Ruslar arasında Karadeniz kıyıları çevrelerine yayılmış olan büyük bir savaş sürmüştür. Türkler, Rusların Kabardeyler ile birleşerek Merkezi Kafkasya’daki geçitler üzerinde kurmuş oldukları egemenliği azaltmayı denediler. Ancak Kabardeyleri Rusya’dan ayırmak için yapılan çalışmalar, Çerkeslerle Çeçenleri ‘Kafkasya Hattı’  (Ruslar) üzerine saldırtma girişimleri başarısız kalmıştır. Sonunda Ruslar, Daryal Geçidi içinden ilk kez geçtiler ve  geçit boyunca bir araba yolu da inşa ettiler. Daryal’dan Gürcistan’a sarkan Rus kuvvetleri Gürcülerle birleşerek Suram Dağlarını aştılar ve -Osmanlı korumasındaki- İmereti Krallığı’nın başkenti olan Kutaisi’yi ele geçirdiler, ardından Türkleri kovalayarak  kıyıdaki  Osmanlı kalesi Poti’yi kuşattılar. Başka bir Rus birliği ise, Kura geçidinde, Akhaltsikhe’deki (Ahıska) Türk müstahkem mevkileri üzerine yürüdü. Ardından 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile savaşa son verildi. Anlaşma gereğince  Kabardiya  ve Osetya kesin olarak Rusların denetimine girdi. – Vladikavkaz’dan Tiflis’e uzanan- Gürcü Askeri Yolu onarıldı (2). 1783’de Doğu Gürcistan’daki Kartlı ve Kaheti krallıkları bir anlaşmayla Çarlık Rusyası ile birleştiler (-Rusya koruması altına  girdiler-). Ayrıca Dağıstan kabilelerine karşı başarılı bir harekât yürütüldü, Derbent geçici bir süre için işgal edildi. Kafkasya Hattı sağlamlaştırıldı, yeni hat Don’daki Rostov’dan başlıyor, Terek’teki Mozdok’a uzanıyordu, hat üzerinde 10 kale ile Kazakların ve –Rusya’dan- özel olarak getirilmiş Mujiklerin (- serflerin, toprak kölelerinin-) yerleştirildiği çok sayıda stanitsa (Müstahkem Kazak köyü) yer alıyordu (s.17-18) (3). Dipnotu: Tiflis, Erivan, Gence (Ganja) ve Nahçıvan Kartlı- Kaheti Kralı Iraklı’nın dominyonları (eyaletleri) idiler. Kura ve Aras boyundaki kentler ile Derbent, Baku, Şeki ve Şemahi gibi yerlerin kendi bağımsız  hanları (hükümdarları) vardı. Tebriz  ve Akahaltzikhe’de (Ahıska) bağımsız valiler ve kuvvetli bir tüccarlar sınıfı bulunuyordu. Bütün bu siyasal birimler, Batı Gürcistan’daki köy prenslikleri ile dağlık bölgelerde yaşayan kabilelerin yaşam biçimlerinin tam aksine, kent devleti özellikleri taşıyorlardı. Allen’den - s.17.

***

 ***

İran’ın Kafkasya’dan Çıkartılması 1821’de İran veliahdı Abbas Mirza (1789-1833), Rus etkilemesiyle Türk karşıtı bir politika izlemeye başladı. Abbas Mirza, İngilizlerin iki Müslüman gücü bağdaştırma içerikli ve Rus karşıtı  politikalarına karşıydı. Harekete geçen İranlılar kısa bir sürede Beyazıt ve Kars’ı işgal ettiler. Ancak İngiliz diplomasisi harekete geçti ve statükoyu eski haline getirdi. Çar Aleksandr I’in (1777-1825) ölümü ve Rusya’da iç karışıklıklar çıktığı yönündeki söylentiler üzerine, sığ görüşlü biri olan ve yerinde duramayan Prens Abbas Mirza, 1826’da  Gülistan Antlaşması’nı bozdu. Lankuran ve Karabağ’daki Müslüman halk ayaklandı, Gence, kapılarını Abbas Mirza’ya açtı. Başlarda Ruslar bir din savaşıyla karşı karşıya kaldıklarını sanıp kaygılandılar, ancak  İranlıları Gence’de kesin bir yenilgiye uğrattılar.1827 yılı ilkbaharında General Paskeviç (1782-1856), Güneydoğu Kafkasya’yı tümüyle ele geçirmek için saldırıya geçti. Ruslar Haziran’da Erivan’daki kuşatmayı kaldırdılar. Ancak aynı sıralarda Aras vadisi boyunca ilerleyen başka bir Rus birliği Ermenilerin kutsal kenti  ve patriklerin yaşadığı bir dini merkez olan Eçmiadzin’i (Echmiadzin) işgal ederek, Tebriz yoluna hakim olan Abbasabad sınır kalesi ile Nahçıvan Hanlığı topraklarını ele geçirdi. Abbas Mirza, çoğu milis süvari olan yaklaşık 30 bir kişilik bir kuvvetle başarısız bir manevra yaptıysa da, Eylül ayında Erivan düştü, ilerleyen Rus birlikleri 15 Ekim 1827’de Tebriz’e girdiler. Barış görüşmeleri sonuç vermeyince, Ruslar Ocak 1828’de Dilman, Urmiye ve Erdebil’i işgal ettiler. Tahran yolu Ruslara açılmış oldu. 18 Şubat 1828’de Türkmençey Anlaşması imzalandı. Ruslar Aras Irmağı kuzeyini, Erivan  ve  Nahçıvan  hanlıkları ile Kura ve Aras ırmaklarının Hazar Denizi’ne döküldüğü yerin güneyindeki Taliş Hanlığı topraklarını  ilhak ettiler. Böylece Ruslar, şimdiki Güneydoğu Kafkasya topraklarının tümünü ele geçirmiş oldular  (7).