Batı Çerkesya’daki Tarihi Yer Adları

T. K’eraş adını taşıyan Adıge Cumhuriyeti Sosyal Bilimler Araştırma Enstitüsü Bilim Kurulu, “Batı Çerkesya’daki Tarihi Yer Adları” (Историческая топонимия Западной Черкесии) adlı bir kitap yayımladı.

Kitabı Enstitü Etnoloji Bölümü Baş çalışanı Yemıç Nurcan yazdı. Kitap, Batı Çerkesya’nın tarihi yer adlarını yazma adlı büyük bir projenin ilk yapıtıdır. Kitap XVIII – XIX . yüzyıllarda yazılmış Rus kaynaklarına dayanılarak hazırlandı. Çalışmada, en büyük Çerkes kabilesi Abzahların yayıldığı alanlardaki yer adları belirtiliyor. Yazar kitabına “Abzahe” (Abzah yöresi, Abzahya) adını verdi. 767 sayfa olan kitap 400 adet basıldı.

Kitabın bilimsel editörleri dilbilimleri doktoru R. B. Vınereko ile tarih bilimleri doktoru S. H. Hotko’dur.

Toplanmış olan onomastik (isim inceleme) materyal alfabetik sıraya konmuş. Her isme ilişkin verilen bilgi, o ismin  kullanıldığı alanı ve yeri açıklıyor, tarihi önem ve değişik söyleniş biçimleri, sözcüğün özü, sözcüğün kaynağı (yapısı) hakkındaki yeni bakış biçimleri sunuyor.

Kitap, ilk Adıge omnastiği olarak; dil, folklor, tarih, coğrafya, etnografya ve arkeolojik kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmış geniş bir bilimsel çalışmadır.

Önsözde yazar, Adıge tarihi yer adlarının önemli anlamlar içerdiğini ve ulusal omnastiğin incelenmesi ve analiz edilmesi zamanının geldiğini ve üzerinde çalışılması gerektiğini vurguluyor. Sorun XIX. yüzyıldan kalma, Kafkas Savaşı’nın duraklattığı tarihi toponomi Kuzeybatı Kafkasya’da, en çok da Batı Çerkesya’da yaşanan ve Adıge ulusunun başından geçen olaylar, Adıge ulusunun çoğunun Türkiye’ye göç etmesi, Adıge ülkesinin Adıge olmayan insanlarla doldurulması birçok kayba ve değişimlere yol açtı, bu nedenle ulusal toponomi yeterince ele alınıp çözümlenemedi ve büyük ölçekte kayba uğradı. Sorun vaktinde çözülmezse, çözülmemiş sorunlar birikir ve altından kalkılması zorlaşır.

Adıge ve Abazin omnastiğinin temelini atanlar C. K’uak’o (Дж. КIуакIо), Kasim Meretıko ve S. İonova’dır, bu kişiler yer adlarını derlediler, incelediler ve ellerinden geldiğince derledikleri materyallerle sözlükler yayımladılar. Dağlara, ırmaklara ve vadilere ilişkin folklorik eserlerden yararlandılar; ancak tarihi literatür ile askeri belgelerden yeterince yararlanamadılar. Bu gibi nedenlerle Adıge tarihi coğrafyasına ait çok sayıda isim, en çok da Adıgece söylenişleri yok oldu.

Bu kitabın yazarı, söz konusu bu kayıpları, bir biçimde ortaya çıkarmak ve bir araya getirmek için yıllarca süren titiz bir çalışma yürüttü. XIX. yüzyılda kayba uğrayan yer adları ve onların yerini alan başka adları, bu arada özel adları da belirlemeyi amaç edinmişti.

Bu iş için XIX. yüzyılda Rus askeri subay ve görevlilerden kalma belgelerden yararlandı: Raporlar, olup biten askeri olaylara ilişkin yapılan konuşmalar (dokladlar), topograf ve jeologlar tarafından çizilen haritalar ve o haritalarda yer alan isimler var, bu yazılarda çok sayıda Adıgece yer isimleri de bulunuyor.  Değiştirilmeden Adıgece yazılmış isimler, o gibi yerler üzerine bilgiler, köyler ve yerleşim yerlerindeki yaşam, resimler, değişik askeri haritalar vardır ve bunlardan yararlanılmıştır.

Yazar çalışmasını tamamlamak için Rus ordu- tarih arşivini, Gürcistan Merkezi Devlet arşivini ve başka arşivleri taradı, oralardan aldığı bazı belgeleri yayımladı. Daha çok 1917 devrimi öncesinde yayımlanmış   yayınlardan yararlandı. Örneğin, “Kafkas Arkeoloji Komisyonu tarafından derlenen eserler” (“Акты, собранные Кавказской археологической комиссией» (АКАК) adıyla A. P. Berje'nin editörlüğünde 1866 – 1904 yılları arasında Tiflis’te yayımlanan 12 ciltten yararlanıldı.

Konuya ilişkin sorunları açıklamak için Yemıç Nurcan, Kafkas literatürü açısından zengin olan ve XVIII – XIX. yüzyıllara ait Çerkesya tarihi ve etnoğrafyası ile ilgili yazılardan yararlandı. Yazar Rusya’da yayımlanmış ve Çerkeslere ilişkin olan belgeleri çevirdi. Bütün bunlar Çerkes toponimi adlarının öğrenilmesinde, çözümlenmesinde ve Rus adların veriliş nedenlerini belirlemede yararlı oldular.

Kitapta şu bölümler yer alıyor: “Abzahya, örnek bir dağ ülkesi…” Tarihi toponominin öğrenilmesi için XVIII – XIX. yüzyıllarda Abzahya ve Abzah adı geçen belgeler, Abzah  etnik adı”, “Çerkes (Adıge) Peyzaj Terminolojisi”, “Abzahya – akarsular, dağlar ve ormanlar”, “Abzahya” (köyler) 

Bu yeni kitapta Adıge toponimisine ilişkin 500’den çok termin yer aldı, XVIII – XIX yüzyıllarda Rusça yazılmış belge ve haritalardan 1000 kadar  tarihi Çerkes (Adıge) yer adı belirlendi.

Bu ilginç kitaptan en çok onomastik ile ilgilenen dil bilimciler, tarihçiler, Adıgelerin etnografyası konusunda çalışanlar, tarihi coğrafya konusunda çalışan yerel tarihçiler yararlanabilirler.

Mamırıko Nuriyet.

Adıge Mak, 18 Ekim 2022

Çeviri: Hapi Cevdet Yıldız

Çerkesya Hareketi Haber Merkezi