Çerkes ve Abhazların Osmanlı Topraklarına Sürgünü

Prof. Dr. Zaza Tsurtsumia

Osmanlı Devletinde Kafkas Diasporasının ortaya çıkışı, Rusya Çarlığının Kafkaslar’da 19. yüzyılda güçlenmesi ve Kafkas dağlıların ulusal bağımsızlık ve özgürlükleri için mücadeleleriyle bağlantılıdır.

Kafkas dağlıları, Osmanlı Devletince, Rusya’ya karşı mücadelelerinde desteklenmişlerdi. Rusya’nın Kartli-Kakheti Krallığını ele geçirmesini takiben, 19.yüzılın başından beri Osmanlı Devletinin dış politikasında Kafkaslar belirleyici rolü oynamaya başlamıştır.

ÇERKES DİYASPORASI

Kuzey Kafkas halkları, Çerkesler, Abazalar ve diğer Kuzey Kafkas halkları Osmanlı Devletinin egemenliğini kabul etmemiş ve yalnızca, Osmanlı Devletinin bağlısı Kırım Hanlığı ile siyasi ilişkilerde bulunmuşlardı. (1, 162). Rusya’nın Kafkaslara ilerlemesi, Batı Kafkaslar’daki etkisi zayıf olan Osmanlı Devletini rahatsız etmişti.

Osmanlı Devletinin Çerkeslerle ilişkileri ve İslam dininin Çerkesler arasında tebliği geleneksel olarak Kırım Hanlığının bir vazifesiydi, fakat Rusya’nın Kırım Hanlığına yaptığı saldırıları sonucu Rusya’nın Güneye ilerleyişini püskürmek amacıyla Osmanlı Devleti, Anapa Kalesini güçlendirmeye karar verdi.

1780-84 yılları arasında, Osmanlı– etnik bir Gürcü olan – Ferah Ali Paşa, takviye edilen Anapa Kalesini bir üsse ve Rusya’ya karşı mücadele eden Kuzeybatı Kafkas kabileleri için bir sığınağa dönüştürdü. (2. 51)

Ferah Ali Paşa Anadolu’nun Sivas, Sinop, Amasya ve Tokat illerinden 10.000 kadar asker getirdi ki bunların bir çoğu dağlı kadınlarla evlendiler ve bölgeye yerleştiler.

Bu durum, Rusya karşıtı daimi gücün oluşması için ileri safhayı hazırlayacaktı. 1785’de Ferah Ali Paşa’nın vefatının ardından yerine Acaralı bir Gürcü olan Bijanoğlu Ali Paşa atandı. (3, 321)

Osmanlı Devletinin niyeti, Çerkes ve Abaza aristokrasisi arasında İslam dinin yayılmasını Anapa üzerinden teşvik etmek ve Osmanlı Devletinin gücünü ve manevi otoritesini dağlılara göstermekti.

Osmanlılar, Çerkesler arasında etkilerini genişletiyorlardı fakat 16. Yüzyıldan dan beri Rusya ile yakın ilişki içerisinde bulunan Kabardinleri kazanamadılar. (4, 99-100)

19. Yüzyıldan beri Rusya Çarlığı Kuzey Kafkaslara ateş ve kılıç zoruyla diz çöktürmeye çalışmakta ve yerel halkların direnişlerini şiddetle bastırmaktaydı. Çerkesler, Rus ordularıyla eşit olmadıkları savaşlarda cansiperane bir şekilde mücadele ettilerse de mevzilerinden çekilmek zorunda kaldılar.

Böyle bir durumda, Rusya, direnen Kafkas dağlıların Osmanlı Devletine kitlesel sürgününü planlamıştı. Rusya ve Osmanlı devletlerinin her ikisi de Kuzey Kafkas nüfusunun Osmanlı Devletine göçürülmesiyle ilgilenmekteydiler.

Osmanlı Devleti, askeri gücünü göçürülecek Çerkeslerin insan gücüyle beslemek istiyordu. Osmanlı Devleti, iç sorunlarını çözmek amacıyla komşu ülkelerden Müslüman nüfusun göçürülmesinden faydalanıyordu.

Bu şartlar altında, Osmanlı Devleti gizlice Rusya ile anlaştı. 9 Mayıs 1857 tarihinde Osmanlı idaresi, Muhacirler için mülkiyet güvence garantisinin bizzat Sultan olduğunu açıklayarak, muhaceretle ilgili özel bir yasayı kabul etti.

Bu yasa, muhacirlere toprak vergisinden muafiyeti yanı sıra askerlik görevinden - göç tarihlerinden itibaren 12 yıl boyunca – hariç tutulmalarını garanti etmekteydi.

“Muhacir İskan Komisyonu” kurularak Kafkasyalıların muhaceratının Osmanlı Devleti’nin yüksek bir düzeyde tasarlanmış bir plan olduğunu ortaya çıkmıştır. (8, 524)

1859’den beri Osmanlı idaresi, Rusya ile yoğun müzakereler içerisindeydi ve sonunda, ilk etapta 50.000 muhacirin kabul edilmesi üzerine anlaştılar.

Osmanlı Devleti, muhacir Çerkesleri, Rusya sınırları yakınlarına yerleştirmemeye söz vermişti.

1860 yılında, Başkanlığını – kendisi de bir Çerkes olan – Trabzon Valisi Hafız Paşa’nın yaptığı özel bir “Muhacir Komisyonu” kuruldu. Sonraları, bu Komisyon, İçişleri Bakanlığı şemsiyesi altında hareket edecekti. Komisyonun görevleri arasında Muhacirlerin Osmanlı limanlarına varışlarının kontrolü, Muhacirlerin yerinde kayıtları ve ikamet yerlerine ulaştırılmaları bulunmaktaydı. (12, 106)

1864 yılında, Kafkas dağlılarının Osmanlı Devletine – Muhaceret adıyla bilinen – kütlesel sürgünlerine yol açan Rusya Çarlığının Kuzey Kafkasları itaat alına alma süreci sona ermişti.

1859-64 yılları arasında, Kuzey Kafkasyalılar deniz yoluyla Trabzon, Samsun, İstanbul, Varna ve Burgaz gibi Osmanlı Devletinin Karadeniz limanlarına varmaktaydılar. Pek çoğu yolculuk esnasında vefat etmekteydi. Karaya çıkanlar ise açlık ve hastalıklarla mücadele etmek zorunda kalıyorlardı.

1864 yılında Rusya Trabzon Konsolosluğundan Kafkas Ordusu Kumandanı General Kartsov’a gönderilen mektuba göre 70.000 Çerkes, o dönemde Osmanlı içerisinde olan Batum’da Osmanlı İmparatorluğu’nun iç bölgelerinde gitmek üzere toplanmıştı. Her gün ortalama 7 kişi, açlık ve hastalık nedeniyle ölmekteydi.

Trajedinin boyutlarını anlamak için, Trabzon’da ölen yaklaşık 19.000 insana bakmak yeterli olacaktır. Trabzon’da kalan Çerkesler’den her gün 200 kişi ölmekteydi. Benzeri haller, Varna ve İstanbul’a gönderilen Çerkesler için de geçerliydi.

Sağ kalan Çerkesler ise Osmanlı idarecilerince, Osmanlı Devletinin problemli alanlarına yerleştirilmekteydiler; Bulgaristan’da, Sırbistan’da, Arnavutluk’ta, Suriye ve Irak’ta Hıristiyan Slavlar ve Müslüman Araplar arasına. (3, 529)

Rusya Çarlığı ordusunda General rütbesinde görev yapmış ve daha sonra Osmanlı Devletine göç ederek Paşa olmuş olan Musa KUNDUHOV’a göre; Çeçenler, Osmanlı Devletine göç etmeye karar vererek kendisinden hangi yolla gidebileceklerine dair tavsiye istemişlerdi. KUNDUHOV, Gürcistan üzerinden kara yoluyla gitmeyi tavsiye etti. 3.000 kadar Çeçen aile, tavsiyesine uyarak 1865 Mayıs ayında Gürcistan üzerinden Osmanlı Devletine hicret ettiler (5, 67-70).

Çerkes muhaceretinin oranı, bu zaman için görülmemiş büyük boyutlara ve sürgün edilen insanlar arasında yüksek sayıda kayba ve acıya neden olmuştu. Binlerce insan Osmanlı gemilerini beklemekteydi Karadeniz kıyısında, açık havada, vatanlarından uzaklarda.

Muhacirlerden daha fazla para alabilmek için gemi kaptanları, daha da fazla insan alıyorlardı gemilere. Güvenlik ve sağlık normlarının ihlalinin yanı sıra aşırı dolu gemiler bazen batıyorlardı ki Karadeniz binlerce Çerkes’e mezar oluyordu. Salgın hastalıkları önlemek adına hasta insanlar denize atılmaktaydılar.

1864 Mayısında, Rusya’nın Trabzon Konsolosluğuna göre, 30.000 insan deniz yolcuğunda ölmüştü. 1865’e kadar Trabzon’a ulaşan Çerkes muhacirlerin toplam sayısı yaklaşık 500.000 olmuştu. (6, 61-62)

Çerkeslerin Osmanlı İmparatorluğu’na sürgünün yanında Rusya’nın yine onlarla ilgili bir başka büyük projesi da vardı.

KUNDUHOV’a göre, Rusya idaresinden yetkili şahıslar bizzat kendisiyle Kafkas dağlıların lideri Gazi Muhammed ile Çerkeslerin, Afganistan sınırı yakınına nakledilmelerini görüşmüşlerdi. Rusya’nın, Afganistan sınırında, Rusya’nın himayesinde olmak üzere Çerkesler eliyle devlet kurma hayali vardı. Bu sayede, Rusya, İngiliz yayılmacılığının önünü kesmek arzusundaydı. Kuzey Kafkas liderliği bu öneriyi reddetti. (5, 12)

Sürgünün yıkıcı sonuçları, yeni muhaceret dalgalarının önünü kesti. Tanıklık hikayeleri ve Osmanlı Devletinden gelen mesajlar sayesinde insanlar, Osmanlı Devletindeki soydaşlarının trajedisinden haberdar olmaktaydılar. Bu nedenle, Kabardinler göçürülmeyi reddettiler. (7, 134)

Umutsuz Çerkesler, Osmanlı Devletinden vatanlarına geri dönmeye çalışmaktaydılar. 1872’de, İstanbulda Rus Elçisi Graf İgnatiyev Rusya Dış İşleri Bakanlığına, yaklaşık 9.000 ailenin Osmanlı Devletindeki katlanılmaz yaşam şartları ve açlık nedeniyle Kafkaslara geri dönmeyi talep ettiklerini bildirmektedir.

Geri dönmeyi talep eden Çerkesler’in sayısındaki artış, vatanlarına geri dönmek isteyen Çerkeslere karşı Osmanlı idaresini sert tedbirler almaya itti. Hem Osmanlı hem de yabancı gemilerinin, özel bir izin almaksızın bir tane bile Çerkesi götürmeleri yasaklandı. (7, 198)

Buna rağmen, az sayıda da olsa Çerkesler vatanlarına farklı yollardan – riskli ve gizlice – dönmeyi başardılar. Fakat bu çok nadiren olabilmekteydi.

Rusya idaresi Çerkesleri vatanlarından çıkartmakla yetinmeyerek Osmanlı Devleti içerisinde yerleştirilmelerine de müdahil oldu. 2 Mart 1878 tarihinde, Rusya ve Osmanlı arasında yapılan anlaşmaya göre, Balkanlar’da Rusya sınırına yerleştirilen Çerkeslerin iç bölgelere yerleştirilmelerinin sorumluluğu Osmanlı tarafına yüklenmekteydi. Bu anlaşma uyarınca, Çerkesler ikinci defa Osmanlı Devletinde yerleştirildiler; bu defa Asya tarafında.

1859-79 arasında Osmanlı İmparatorluğu’na sürgün edilen Kuzey Kafkasyalıların toplam sayısının saptanmasında, Prof. Kemal KARPAT’a göre 1,5 milyon Kuzey Kafkaslı muhacir ( ki çoğunluğu Çerkes ) sürülmüştür. Bunların yarım milyonu, yolda veya varışlarından birkaç hafta sonra açılk ve hastalıktan ölmüştür. (9, 69)

Diğer araştırmacılar da bu rakamları doğrulamaktadırlar. (10, 49)

Muhacirlerin çoğunluğu Kuzeybatı Kafkaslılardı – Çerkesler, Ubıhlar, Abazalar ve Abhazlar (Apsua). Dağistanlılar, Çeçenler ve İnguşlar ise daha az sayıda sürülmüşlerdir.

Bugün, Kuzey Kafkaslı muhacirlerin torunları – Osmanlı Devletinin mirasçısı olan Türkiye’nin Marmara, İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Karadeniz bölgelerinde yaşamaktadır.

Kuzey Kafkas kökenli Türk vatandaşları, Devletin idari ve askeri kurumlarında önemli makamları işgal etmektedirler. Pek çoğu, tanınan toplumsal ve kültürel figürlerdir.

Türkiye’de çok sayıda Kuzey Kafkas ( Çerkes, Abhaz, Osetin, Çeçen, Dağıstanlı ) derneği, vakfı ve kültür-eğitim kurumu faaliyet göstermektedir.

Türkiye’nin Kuzey Kafkas Diasporası, ulusal etnik kültür ve geleneklerin korunmasına büyük önem atfetmektedir; Diaspora temsilcilerinin tarihi anayurtlarıyla geniş ilişkileri vardır – Rusya Federasyonu içerisindeki Kuzey Kafkas cumhuriyetler, ayrıca Abhaz kökenli Türk vatandaşlarının da Abhazya ile yakın ilişkileri vardır ki Abhazya Parlamentosunda iki Türkiyeli Abhaz yer almaktadır.

Türkiye’deki Abhaz Diasporası, Abhazya’da ticari-iktisadi ve kültür-eğitim projeleri yürütmektedir.

En kalabalık Kuzey Kafkas Diasporasına Türkiye’de bulunmakla birlikte Orta Doğu ülkelerinde de çok sayıda Çerkes ve Çeçen topluluğuna rastlanabilmektedir.

19. Yüzyılda da Osmanlı Devletinin bir parçası olan Suriye ve Ürdün’de çok sayıda Kafkasyalı göçmenler yerleştirilmiş. Halen Yaklaşık 30.000 Çerkes, Suriye’de yaşamaktadır.

Ürdün’e gelince, Çerkes nüfusu yaklaşık 50.000 iken Çeçen nüfusu ise 10.000 kadardır. Ürdün’ün ve özellikle başkent Amman’ın Çerkes nüfusu, Ürdün’ün bağımsızlığını kazanmasında önemli rol oynamıştır.

1950’de Çerkes kökenli Said Paşa el-Mufti, Ürdün’de Başbakan oldu. Dört defa Ürdün’de başbakanlık yaptı. Çerkeslerin ve Çeçenlerin kendi kotaları vardır Parlamentoda ve Hükümette. Geleneksel olarak, Ürdün Kraliyet Ailesinin özel muhafızları da Kafkas kökenlidir. (11, 59-60)

Çerkes Diasporası bir etnik azınlık olmasına rağmen, yaşadıkları ülkenin medeni-siyasi hayatına en iyi şekilde entegre olmakla ünlüdürler.

Bu bakış açısından, İsrail’de yaşayan Çerkesler örneği çok ilginçtir. Çerkesler, İsrail’in Reyhanlı ve Kfar-Kama kasabalarında yaşamaktadırlar. Bu insanlar, vatandaşı oldukları İsrail’in sadık ve tanınmış mensuplarıdır ve İsrail Devletinin kalkınmasına ve inşasına katkıları gereğince takdir edilmektedir. İsrail Silahlı Kuvvetlerinde pek çok etnik azınlık yer almazken Çerkesler orduda başarılı asker ve subaylar olarak biliniyor. İsrailli Çerkeslerin komşuları Ürdün’deki Çerkesler de Ürdün Kralına sadakatle bağlıdırlar.

Aynı zamanda, Diaspora Çerkesleri tarihi anayurtlarıyla ilişkilerini geliştirmeye çabalamaktadır. Çerkes etnik-kültürel bilincine sahiptirler, birbirlerinin kabile isimlerini bilirler ve Çerkes çevreleri içerisindeki spesifik, ahlaki-etik prensiplerine sadıktırlar.

Osmanlı Devletine sürülen Çerkesler, askerlik görevine düşkündüler. Sultan’ın idaresi onları bu yönde teşvik etmiştir ve Çerkesler de kamu hizmetlerinde öneli mevkileri işgal ede gelmişlerdir. Çerkesler, Sultan’ın süvari bölüğünü ve özel muhafızlarını oluşturmaktaydılar.

Osmanlı Devletinde 1908’de gerçekleşen devriminin bir sonucu olarak, İttihat ve Terakki Cemiyeti liderleri, ikinci meşrutiyet dönemi olarak bilinen 1908-1918 dönemi arasında devlet yönetimine hakim oldular.

İttihat ve Terakki Cemiyet’in liderleri Enver, Talat ve Cemal, Kuzey Kafkaslar’da Osmanlı Devletinin himayesinde İslami Devlet kurma düşüncesini akılda tutarak, Çerkeslerin ulusal kimliğinin canlanmasını desteklemekteydiler.

1908’de meşhur Çerkes asıllı Fuat Paşa, Çerkes İttihad ve Teavün Cemiyetini kurdu; iktidar partisinin, ordunun, sivil ve kültürel temsilcisi Çerkes liderliği temsil edilmekteydi. Cemiyet, Çerkes Alfabesini icat ederek Çerkesçe kitaplar yayınladı. İstanbul’da ‘Çerkes Okulu’ açıldı. Osmanlı Çerkesleri, Enver Paşa tarafından desteklenen ‘Kafkasya İstiklal Komitesini’ kurmuşlardır.

Komite, Kuzey Kafkaslar’daki Çerkeslerin ulusal bağımsızlık hareketi için Avrupa devletlerinden destek alabilmek amacıyla girişimde bulunmuştur. (11, 44,46)

Çerkesler, 1919-1923 arasında Mustafa Kemal ATATÜRK önderliği yaptığı ulusal kurtuluş mücadelesine aktif bir şekilde katılmışlardır. Abhaz asıllı Rauf ORBAY 12 Temmuz 1922- 4 Ağustos arasında Türkiye başbakanlık görevinde bulunmuştur.

1951’de İstanbul’da ‘Kuzey Kafkasyalılar Kültür ve Yardımlaşma Derneği’ kuruldu ki bunu ileriki yıllarda Çerkeslere ait başka kültür-eğitim dernek ve vakıflarının kurulması takip etti.

1992 yılında, Gürcistan’ın Abhazya bölgesinde silahlı çatışmaların başlangıcında, Türkiye’deki Abhaz-Çerkes diyasporası Gürcistan’a karşı protestolar düzenledi; Bu gelişmeler 1992 yılında İstanbul’da “Kafkas-Abhazya Dayanışma Komitesinin” kurulmasına yol açtı. 1995’de “Kafkas Vakfı” kuruldu. 'Kafkas Vakfı’ Türkiye’nin yanı sıra Kuzey Kafkasya halkları arasında bilgilendirme, kültür-eğitim ve hayır işlerinde bulunmaktadır.

Çeçen Savaşı esnasında, Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinde “Çeçen Komiteleri” ortaya çıktı. ‘Çeçen Komiteleri’ Çeçen direnişçileri desteklemek için mali yardım toplamaktaydılar.

Türkiye’nin Abhaz-Çerkes diasporasının koordinatörlüğü yapan “Kafkas Dernekleri Federasyonu” Türkiye’de faaliyet gösteren Abhaz-Çerkes dernekleri kültür-hayır kurumunu bir araya getirmektedir.

Türkiye Cumhuriyetindeki Kuzey Kafkaslıların kesin sayısını saptarken, 1965 yılındaki nüfus sayımında, vatandaşların etnik aidiyeti anadillerine göre belirleyen verilere dikkat edilmelidir.

Bu veriye göre, 1965 yılında, Türkiye Cumhuriyetinde 125,768 kişi “Çerkesçe"yi anadilleri olarak beyan etmiştir.

ABHAZLARIN MUHACERETİ

1864 yılında Rusya, eski Gürcistan krallığının bölgelerin özgürlükleri kaldırılması süreci içerisinde Abhazya Prensliğini da ortadan kaldırarak Prens Mihail Şervaşidze Rusya’ya sürgün etti. Abhazya, Sohum Askeri Dairesi’ne dönüştürüldü ve Kutaisi Genel Valiliğine bağlandı.

Rus askeri idaresinin Abhazların geleneksel yaşam tarzına müdahil olması, halk arasında kitlesel memnuniyetsizliğe neden oldu ve nihayet 1866 Temmuzunda bir ayaklanma baş gösterdi. Çarlık ivedilikle Abhazya’ya askeri birlikler yollayarak Ağustos’ta ayaklanmayı bastırdılar. Liderler ve aktif katılımcılar şiddetle cezalandırıldı.

1866 yıl ayaklanmasından sonra, Abhazların Osmanlı Devletine sürülmesi planı uygulanmaya başlandı.

27 Ekim 1866 tarihinde, Kutaisi Genel Valisi SVYATOPOLK-MİRSKİ, Kafkas Dağlı Halkları Daire Başkanı D. STAROSELSKİ’ye hitaben şöyle yazıyordu: “Sohum Askeri Dairesi’nden kaynaklanabilecek tehditleri bertaraf etmenin tek bir yolu vardır o da Abhaza nüfusunu tümü ile Türkiye’ye sürmektir”. (13, 21)

Rus yöneticileri, Abhazların sürgününü Gürcistan ve genelde Kafkasya işgalinin son noktası olarak görüyorlardı. Ruslara göre, Abhazya’daki Müslüman nüfusun azaltılması Rusya’nın bölgede güçlenmesi demekti.

Kafkasya Genel Valisi Büyğk Prens MİHAİL ROMANOV’a göre çoğunlukla Rus yönetime karşı isyankar olan Abhazların Rusya Çarlığı sınırlarından uzak yerlerde tutulmaları gerekiyordu. ROMANOV, muhacirlerin geri dönme ihtimallerini de ortadan kaldırmayı özel bir karara bağlanmasını emrediyordu. (14, 284-285).

1866 Kasımında Rusya İmparatoru II.Aleksandr, Abhaz nüfusunun Osmanlı Devletine ilk fırsatta sürülmesini onayladı. Çarın onayını alır almaz Mihail ROMANOV, Kafkas Ordusu Kumandanı General A. KARTSOV’a emri verdi, karar ivedilikle uygulanacaktı. (13, 19)

Rus idaresi, sürülecek nüfus miktarını çoktan belirlemişti. 4.500 Abhaz ailesini sürmeyi planlamışlardı. Diğer yandan, Osmanlı Devleti 4.000 aileyi kabul etmeye hazırdı. Rusya, Abhaz Sürgünüyle ilgili olarak Osmanlı ile anlaşmaya varmıştı. Ruslar Osmanlı yönetimi ile Muhacirleri Rusya sınırlarına yakın yerlere yerleştirilmemeleri hususunda da uzlaşmışlardı. (14, 284)

Osmanlı idaresinin onayının ardından, Kafkasya Genel Valisi MİHAİL ROMANOV, Nisan ayı sonu itibariyle sürgün sürecinin başlatılması emrini verdi. Rus Askeri birlikler Sohum’u başta olmak üzere Abhazya’ya sevk edildiler.

Sürgünün başlamasından önce, 6 Nisan 1867 tarihinde, ilk Muhacir akını, (49 aile, 218 kişi) Batum’a ulaştı.

1867 Nisanın sonunda, büyük Muhaceret süreci başlamıştı.

Dönemin belgelerinden açıkça anlaşılabileceği gibi Abhaz sürgününün nedenlerinde Rus baskısı ve askeri güçü vardı.

31 Mart 1867 tarihindeki imparatora gönderdiği mektubunda Genel Vali MİHAİL ROMANOV, Biçvinta sakinlerinin sürgüne karşı olduklarını yazıyordu. Abhazlar kalabilmek için Hıristiyanlığa bile geçiyorlardı. (14, 288)

Tiflis’te çıkan Gürcü “Droeba” gazetesi, Abhazya’daki durumu şöyle betimliyordu: “Abhazlar çok üzgün… Tsebeldalılar, Dalililer, Guplılar gittiler. Abjuva ilçesinden pek çoğu gitti. Çiloulular ve Cgerdalılar evlerinden zorla çıkartıldılar. Aslında gitmek istemiyorlardı.

Abhazlar, Osmanlı Devletine sürgün edilmektense Rusya idaresinde yaşamanın daha iyi olacağını babacan bir tavırla anlatan ve anayurdunda kalmalarına yardımcı olan Bzip İlçesi yöneticisi Binbaşı Dimitri ÇAVÇAVADZE’ye çok teşekkür ediyorlardı”. (15, 1)

Rusya, Abhazya’daki toprak mülkiyetinin çoğunluğunu Rus kolonizasyonu için ele geçirmek istiyordu. (14, 279-280) Abhaz aristokrasisi ise bağımlı köylüleri Osman Devletine beraberinde götürmeyi ve böylece derebeylikten kaynaklanan alışılagelen ayrıcalıkları korumaya özen gösteriyordu.

16 Mart 1867 tarihinde, Sohum Askeri Dairesinin kumandanı Generali M. TOLSTOY, Kutaisi Genel Valisine yazdığı mektubunda yaklaşık 40 Tsebeldalı soylunun beraberlerindeki köylü ailelerle birlikte Osmanlı Devletine göç etmeyi kabul ettiklerini yazıyordu. (13, 1) 1867 Haziranının başında, sürgün süreci sona ermişti.

Osmanlı idaresi, Rusya ile anlaşıldığı gibi, Abhaz Muhacirleri Rusya sınırlarından uzaklara yerleştirdi. (14, 289)

Sürgün süreci esnasında, Muhacirlerin listeleri köylere göre hazırlanmıştı; aile sayıları, aile reislerinin ad ve soyadları, aile üyelerin kimlikleri özel listelere yazılmıştır. Gürcistan arşivlerinde incelemeye açılan bu sürgün listelerine göre, 1867 yılında Abhazya’dan 3.358 aile toplam 19.342 kişi sürgün edildi.

Askeri yapılarda ve devlet-idari kurumlarında Kafkas dağlılarının çekilmesinin teşvik edilmesini öngören Osmanlı Devletinin Abhaz-Çerkes politikası, devlet yönetiminin tüm kısımlarında “Çerkes” etkisinin güçlenmesine yol açtı.

Osmanlı Devletinde “Çerkes” kavramı, Çerkes kabilelerinin yanı sıra Abhazya’dan sürülen ve “Abaza” olarak da adlandırılan Abhaz nüfusunu tanımlamak için de kullanılmaktaydı.

Aynı zamanda, Osmanlı Devletinde, Abhazya’dan sürülenlerin, ‘Çerkeslerden’ farklı oldukları da bilinmekteydi. “Abaza” ismini Çerkeslerden ayrı etnik aidiyetlerini vurgulamak için kullanıyorlardı.

Osmanlı Devletinin askeri-siyasi ve idari kurumlarındaki Abhaz katkısı ve sırasıyla baş gösteren etkileri, etnik Çerkeslerin ( Adigeler ) temsilcilerinin katkısından daha az değildi. Osmanlı Devletinin tarihinde pek çok Abhaz kökenli siyasetçi, asker ve devlet adamı bilinmektedir.

1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında, Osmanlı Devleti, Abhazya’ya bir deniz harekatı gerçekleştirerek Abhazya’ya Ruslara karşı savaşmak üzere bir Osmanlı birliği çıkarma yapmıştır.

Osmanlı askerleri ve Abhaz mühacirlerinden oluşan birlik Abhazya’daki askeri operasyonları düzenlenmekteydi.

Osmanlı Devletinin Abhaz muhacirleri kendi lehine kullanması ve yerel Abhazya nüfusunun büyük bir kısmının da işgalci Osmanlı güçlere katılması, Osmanlı Devleti savaşı kaybedince Abhazların ikinci büyük Muhaceretiyle sonuçlandı.

1877 tarihindeki Rus resmi düşüncesine göre, kendi istekleriyle İslam dinine geçen Abhazlar gönüllü olarak Osmanlı Devletine göç etmişlerdi. Bu düşünceye göre Abhazlar, Osmanlı ajanlarının ve daha önce göç etmiş muhacirlerin Rusya aleyhtarı propagandasının kurbanı olmuşlardı.

“Ağırlıklı olarak İslam dininin etkisindeki Abhaz yerleşim yerlerinin nüfusu göç ettiler. Bunların arasında Kodor İlçesindeki Cgerda, Çlou, Gup’un yanı sıra tüm Gumista İlçesi bulunmaktaydı.” (17, 3)

Abhazya nüfusunun dikkate değer bir kısmı Abhazya’ya yapılan Osmanlı çıkarmasında Osmanlı Devletinden yanaydı fakat dönemin basını, Abhazya’ya gelen Osmanlıları özgürleştiriciler olmaktan ziyade işgalciler olarak niteliyordu.

“Droeba” gazetesi: “Türkler, Abhazya’yı acımasızca talan ettiler, yerel halk ile de pek çok kez çatıştılar.” diye Abhazya’daki durumu izah ediyordu(18, 2).

Osmanlı’nın Abhazlara Rus aleyhtarı propagandası uygulanarak göçe teşvik etmeleri 1877’deki büyük çaplı Muhacerete yol açan nedenlerden biridir.

Bu da bilinen bir gerçektir ki, Osmanlı İşgalciler halka, Rus güçlerince kontrol edilen topraklara kaçma fırsatı vermiyorlardı.

Dönemin basınına göre, “Abhazlar, düşmandan Bize doğru kaçmaya çalıştıysa da Türklerin buna izin vermedi. Abhazlar Türklerden şikayet ediyorlar. Abhazlar, Türkiye’de iskan edilmek istemiyor fakat Türkler onları baskı ve tehditle zorluyorlar. Türklere göre, hicret etmedikleri takdirde tüm Abhazlar Ruslar tarafından ihanetle suçlanarak öldürülecekler.” (19, 3)

Gürcü aydınları, Abhaz halkının trajedisine büyük bir merhametle yaklaştılar. Sıkı sansür şartları altında, “Droeba” gazetesi Abhaz halkının mukadderatını yansıtıyordu:

“Bir gemiye bindirilen ve Türkiye’ye yola çıkan Abhazların çoğunluğu ağlıyor ve Rus idaresine ülkelerine dönmeleri için sesleniyorlardı; zor kullanılarak istekleri dışında terk etmek zorunda bırakıldıkları için tutsak olarak addedilmelerini istiyorlardı.” (20, 2)

Çarlık, Sohum’dan çekilmesini ve başarısızlığının faturasını Abhazların ihanetine kesmişti ki bu Gürcü toplumunda tepkiye neden oldu. Gürcü Yazar Giorgi TSERETELİ, Abhaz Muhaceretindeki trajediyi Abhazya’dan savaş sırasında çekilen Rusya ordusunun başarısızlığına ve halkın işgalciler tarafında göçe zorlanmasına bağlamıştır.

G. TSERETELİ, Abhazların sözde ihanetiyle ilgili olarak Rus resmi görüşüne karşı çıkarak ihanetin söz konusu olmadığını vurguluyordu:

“Sohum’dan çekilirken hangi stratejik kararın alındığını bilmiyoruz.. Eski zamanlardan beri Gürcistan Krallığının en gözde bölgesi olan ve 400 yıl boyunca Türkiye’ye karşı savaşan Abhazya, ezeli düşmanına bir yardım eli nasıl uzatacaktı, ki bizi buna inandırmaya çalışmasınlar” (21, 2)

32.000 civarında Müslüman Abhaz, 1877 Muhaceretinde göç etti.

Bu arada, yorulmak bilmeyen Gürcü Hıristiyan papazları Abhazları eski Hıristyan dinine döndürmeleri için ellerinden geleni yapıyor Hristiyan Abhazların göç etmelerine engel oluyorlardı. Böylece, Gürcü kilisesi Abhaz halkını toplu göçten ve Ubıhlar gibi tarih sahnesinden silinmekten koruyacaktı.

Osmanlı Devletine sürülen Abhaz muhacirler, Osmanlı idaresinden yeteri kadar yardım alamadıkları ve açlıktan ölmeye maruz kaldıkları için geri dönmeye niyetlendiler fakat Rusya onları geri kabul etmiyordu. Osmanlı Devleti ve Rusya arasındaki anlaşma uyarınca, muhacirlerin anayurtlarına geri dönme haklarının bulunmuyordu. (22, 2)

Geri dönmek isteyen Abhaz muhacirler ilk etapta Batum’a yöneldiler ve Abhazya’ya oradan dönmeye çalıştılar. Pek çoğu Batum ve havalisinde yerleşti ki torunları halen oralarda yaşamaktadırlar.

27 Ocak 1879 tarihinde İstanbul’da, Rusya ve Osmanlı devleti arasında bir anlaşma imzalanarak ve buna göre Kafkaslar’daki Rus Genel Valiliği, anlaşmanın imzalanmasından itibaren 3 yıl içerisinde Abhazların kısmi dönüşüne izin verecekti. Bunun sonucunda, 15.000 Muhacir, Abhazya’ya geri dönmeyi başardı. (14, 381, 396)

1877-1878 savaşından sonra Rus idaresi, Abhazlara örnek bir ceza vermeye karar verdi. II. Aleksandr’ın 31 Mayıs 1880 tarihli fermanı uyarınca, Gudauta, Gumista ve Kodor İlçelerinin Abhaz nüfusu toprak mülkiyeti hakkından yoksun bırakıldı ve toprakları da devlet idaresine devredildi.

Sohum yakınlığında ve Kodor ile Psirtskha nehirleri arasındaki sahil şeridinde Abhazların yerleşmesini yasaklandı. Abhazların “Suçlu nüfus” statüleri yasallaştırılmış oldu. Çarlığa en ufak bir itaatsizlik halinde, suçlu nüfus Kafkasya dışına sürgün edilmekle tehdit ediliyordu. Bu statü, 1907’de kaldırıldı.

Rusya Çarlığı, sömürge politikası uyarınca, Abhazya’daki birincil gayesini nüfusun Ruslaştırılması ve kültürel asimilasyonu olarak saptadı. Bu politikanın savunucularından A. VEREŞÇAGİN, 19 Ocak 1878’de şöyle yazıyordu:

“Devletin uzak bir bölgesi olarak, Rus kanına ve parasına mal olan Karadeniz’in Kafkas kıyıları, Rus Kilisesinin, Rus dilinin ve Rus okuma-yazmasının tam olarak hakimiyetinde olmalıdır. Kafkas nüfusu içerisindeki çeşitli kabilelerde Rus okulları kurulması zorunlu hale getirilmelidir ki yalnızca Rus okullar bu farklı kabileleri Ruslaştırmayı mümkün kılacaktır.” (23, 22)

Türkiye’deki Abhaz Diasporasının toplu yerleşimlerinde kurulan dernekler, kültürel kimliği ve etnik gelenekleri sürdürmeyi amaçlamaktadır.

Türkiye’nin Abhaz Diasporası, Abhazya’daki siyasi ve kamusal çevrelerde, Abhaz aydınları arasında dikkate değer bir etkiye sahip olup Abhazya’da önemli iş ve ortaklık çalışmaları yapmaktadır. Bin kadar Türkiyeli Abhaz, son yıllarda Abhazya’ya yerleşmiştir.

Bibliyografya:

1. A. Cevdet. Tarih. III. Ahmet Cevdet Paşa. Tarihi-Devlet. I-XII. İstanbul, 1894.

1. Gökçe C. Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Kafkasya siyaseti. İstanbul, 1979

1. İ. Berkok. Tarihte Kafkasya. İstanbul, 1958.

1. B. Habiçoğlu. Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler. İstanbul, 1993

1. M. Kundukov. Anılar, çev. M. Yağan, İstanbul, 1978.

1. А. Авксентьев. Ислам на северном кавказе. Ставрополь. 1984.

1. N. Berzec. Tehcîru'ş – Şerâkise. Amman, 1986

1. Ö. L. Barkan. Osmanlı İmparatorluğu'nda Bir İskân Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler. İ.Ü.İ.F. Mecmuası. İstanbul, 1949

1. K. H. Karpat. Ottoman Population 1830-1914. Wisconsin, 1995

1. A. H. Hızal. Kuzey Kafkasya Hürriyet ve İstiklâl Davası. Orkun Yayınları No: 4. Ankara 1961.

1. F. Baderhan. Türkiye, Suriye ve Ürdün’deki Kuzey Kafkasya Diasporası ( XIX yüzyılın ikinci yarısı-XX yüzyılın birinci yarısı ). Doğu Bilimler Enstitüsü. Moskova 2001 ( Rusça )

1. A. Saydam. Kırım ve Kafkas Göçleri ( 1856-1876 ). Ankara, 1997.

1. Gürcistan Merkezi Tarih Arşivleri. F.1861. Dosye 2. S.37

1. G. Dzidzaria. Muhacerat ve Abhazya’nın XIX yüzyılın ikinci yarsındaki tarihin sorunları. Sukhumi.1982. ( Rusça )

1. gazete,,DDroeba”, 1867, #23

1. B. Khorava. 1867 yılında Abhazların sürgünü. Tiflis 2004. (Gürcüce)

1. gazete "Kavkaz" 1877, #222

1. gazete, "Droeba”, 1878, #157.

1. gazete, "Tiflisskiyi Vestnik” 1877, #193.

1. gazete, "Droeba”, 1878, #158

1. gazete "Голос", 1877, #257

1. gazete "Droeba”, 1879, #123

1. A. V. Vereshchagin. Kafkasya Karadeniz sahili ve kolonizasyonu. Sankt-Petersburg. 1878. ( Rusça )

1. İ. Berkok. Tarihte Kafkasya. Istanbul, 1958.