Hilmi İle Tarihte Türk-İran İlişkileri / Bugüne Bakış- Taner Aday ( 3 )

   - III -

- Amasya Anlaşması demiştin. Bu anlaşma neden önemli?

HİLMİ : Önemli bir anlaşma evet. Anlaşma, Yavuz Selim'in yerine geçen Sultan Süleyman ile, Şah İsmail'in büyük oğlu Tahmasp arasında imzalandı.

Konuya girmeden, bu iki hükümdar ile ilgili kısa bilgi vermek uygun olur sanırım. Sultan Süleyman, Trabzon'da doğdu. 14 yaşına kadar burada kaldı, sonra Kırım Yarımadası'ndaki Kefe'ye vali(!) olarak gitti. İyi bir eğitim aldı. Arapça, farsça, çağatayca biliyordu. Üç erkek kardeşi daha vardı. Ama kendisi Kırım'da iken kardeşleri bizzat babası Yavuz Sultan Selim tarafından öldürtüldü. Böylece taht için önünde hiç "engel" kalmamıştı. Bazı tarihçiler, kardeşlerini bizzat kendisinin öldürttüğünü söyleseler de, elde sağlam bilgi yoktur. Zaten konumuz açısından çok ta önemli değil.

Süleyman, Kırım'da 4 yıl kaldı, sonra Manisa Valisi oldu. Sonra da 24-25 yaşında sultan...Kırım'da iken, o zamanlar Moskova'da iktidar olan Korkunç İvan ile Kırım Tatarlarının savaşlarına, Kafkas "problemine" ilişkin bilgi sahibi oldu. Korkunç İvan'da kendi oğlunu sarayda herkesin önünde bir mızrak ile öldürmüştü! Neyse...Yani Süleyman, hem Trabzon; hem de Kırım'da, imparatorluğun kuzeyi ile doğusu üzerine bilgi sahibi idi.

Şah Tahmasp ise babası öldüğünde daha 10 yaşında idi. Kardeşlerin en büyüğü olduğundan, tahta o geçti. İran'da kardeş boğdurma geleneği yoktu(!) Bu, daha sonra Tahmasp'ın yedi oğlundan ikincisi İsmail başa geçince değişti. Tahmasp, yedi oğlundan Haydar'ın başa geçmesi taraftarı idi. İsmail, aynı Şah İsmail gibi hapiste tutuluyordu. Hırslı savaşçı karakterde biri idi. Hapisten çıkıp başa geçince, zararsız gördüğü abisi hariç bütün kardeşlerini öldürttü. Bir tek, kaçıp kutulan Abbas sağ kaldı. Zaten daha sonra da Abbas Şah oldu.

Tahmasp, sakin yaradılışlı bir insandı. Babasındaki hırs onda yoktu. Bunda kısmen daha sakin bir ortamda büyümüş olması şüphesiz bir rol oynamıştır. Büyüdüğünde yaptığı işler de bunu gösteriyor. Büyük savaşlar yapmadı. Bugünkü İran'ın sınırlarını korumak en büyük "eylemi" idi. Dini açıdan babası Şah İsmail'i çok tutucu bulurdu. Bunu söylemekten de kaçınmazdı. Babası ona göre dar görüşlü, acımasız bir insandı.

- Ama bu nasıl olur? Şah İsmail, Hatayi adı ile çok güzel şiirler yazmıştı. Hatta aleviler bugün hala bu şiirleri besteleyip söylerler.

HİLMİ : Evet doğru. Bu şiirler daha çok Ali ile Ehl-i Beyt i öven, ilahi aşkı anlatan şiirlerdir. Örneğin: "Sofu isen alıp satma/ Helaline haram katma/ Yolun eğrisine gitme/ Doğru yola nazar eyle(bak anlamında); İki elim kızıl kanda/ Çok günahlar vardır bende/ Ya ilahi kerem sende/ Düşkün kula nazar eyle" şiiri çok anlamlıdır.

Bugünkü Aleviler, bu şiirleri saf, temiz bir dünya görüşü ile olduğu gibi yorumlamaktadırlar. Doğru olan da budur. Ancak tarihi açıdan baktığınızda, aynı Mevlana gibi, o da doğru yolun Ehli Beyt dediği, Ali ile soyundan ibaret olduğu inancı ile yazıyordu. Mevlana, asla türkçe kullanmadı. Oysa yaşıtı, çağdaşı Yunus emre bugünkü türkçe ile yazardı. İlk bakışta bunlar çelişkili gibi geliyor ama değil. Söz konusu iktidar, bir inancın iktidarı olunca, iş değişiyor. Bak, bugünkü Suriye. Başkan Esad'ın babası bir kasabayı dozerlerle yerle bir ettirmişti. O da Alevi sayılır !  

Dahası var. Hem Fatih Sultan Mehmet; hem de Yavuz Sultan Selim de çok güzel şiirler yazmışlardır. Fatih, Avni adıyla çok güzel şiirler yazmıştır. Bak : "Ağlasa derd-i derunum, çeşm-i giryanım sana/ Aşikar olurdu galib raz-ı pinhanım sana" (İçimdeki birikmiş dertlerim ağlayan gözlerimden boşalsa, gizli sırlarım gözyalarımdan sana görünürdü)

Gene Yavuz Sultan Selim: "Gönül feryad ediyor karanlık gecelerde/Gamlıyıam bir mah cemal sultandan ayrı düştüm/ Hicran ile ne hale geldiğimi soranlar/ Sormayın ahvalim ben candan ayrı düştüm/ Selim'i kınayanlar bilmez ıstırabım/ Şu canıma can katan candan ayrı düştüm."   Sanırım tercümeye gerek yok.

Gördüğün gibi, şiir yazmak ile davranış arasında da fark var. Birçok şair dirliksiz geçimsiz olabilir. Karl Marx bile çok geçimsiz çekilmez bir insandı. Düşün Heinrich Heine gibi bir insanı bile küstürmüştü ! Neyse, konu dağılmasın.

- Evet evet. Bu konular ayrı bir sohbetin içinde yeniden ele alınsa daha iyi bence. Amasya Anlaşması demiştik.

HİLMİ : İşte bu iki hükümdar, belli nedenlerle 1555 yılında Amasya'da bir saldırmazlık anlaşması yaptılar. Bu anlaşmaya göre, Tebriz ile Bağdat Osmanlılar'a verildi. Tahmasp, böylece doğuda kendisine rakip olan "Türk Boyları" ile (Osmanlılar) barış içinde olacaktı. Ayrıca, o sıralar Mısır'da egemen olan Memlükler de yeni bir tehdit "unsuru" idi. Memlüklerle de Osmanlılar uğraşırken, O rahat rahat Özbek türklerini "dizginleyebilirdi! Öyle de oldu. Onun bu politikası, 52 yıllık iktidarının garantisi oldu.

Süleyman'a gelince: Süleyman, atalarının (Fatih) miras bıraktığı İstanbul'dan batıya akınlar düzenledi. Viyanaya kadar genişledi. Tüm iktidarı boyunca Batı ile ilişkileri belirleyici idi. O kendisini yeni Roma İmparatoru gibi görüyordu. (Atina önemini yitirmişti.) Kuzeyde Ruslar ile batıda ise İspanya-Fransa savaşlarında "arabulucu" olarak diplomatik ilişkiler geliştirdi. Kırım Osmanlılar'ın dı ama Kırım tatarları hem akraba evlilikleri; hem de öteden beri ticari ilişleri nedeniyle ruslara daha yakındılar. Soçi-Maykop- Nalçık cıvarı Çerkesleri hariç, (Bu Çerkesler, 1854-1889 kadar Rus’lara, Osmanlı’lara İran’lılara karşı direndiler. Bir nevi Asterix hikayesi yani) Dağıstan, Ermenistan, Azerbaycan ile bugünkü Suriye, Irak, Kürdistan, Basra körfezindeki Katar ile Bahreyn oldu.

Amasya Anlaşması ile; yani Sultan Süleyman ile Tahmasp devri Türk-İran tarihinin en barışçıl dönemi olmuştur denebilir.

İstersen Atatürk ile  Rıza Şah dönemine geçmek üzere gene ara verelim.

- Evet iyi olur.