İran'daki Çerkesler

İRAN’DAKİ ÇERKESLER
 
Şah Abbas (1588-1629) tarafından İran’a nakledilen binlerce Kafkasyalı, Gürcü, Ermeni ve Çerkes köylülerdi ve İran hinterlandındaki köylere yerleştirildiler. Büyük bir Gürcü, Ermeni ve Çerkes grubu, Osmanlı akınlarını caydırmak için, muhtemelen 1603-5’te Şah, Azerbaycan’ın kuzeyindeki bölgeyi sistematik bir şekilde boşaltıp İsfahan’ın batısına taşıdı. Kendi topraklarından geçen İsfahan-Borujerd yolu Avrupalı ​​seyyahlar tarafından nadiren kullanıldığı için 19. yüzyıl öncesine kadar onlar hakkında çok az bilgiye sahibiz.

JM Kinneir 1810’da onları ziyaret ettiğinde bölgedeki Çerkeslerin sayısını bin aile olarak tahmin etti. O zamana kadar zaten İslam’a geçmişlerdi, ancak henüz Perslerle evlenmiyorlardı. Ancak çoğu Çerkesçe konuşmaya devam etmedi.

En az iki Çerkes grubu İsfahan-Şiraz yolu boyunca, belki de bu caddeyi vahşi göçebelerin baskınlarından korumak için yerleştirildi. Thomas Herbert’e göre, Kumsa’nın güneydoğusundaki Aminabad, 1627’de köyden geçtiğinde yarı Çerkes bir nüfusa sahipti. O zamana kadar, onlar zaten İslam’ı seçmişlerdi. Her halükarda, yerel halk tarafından hızla emilmiş olmalılar, çünkü sonraki gezginler onlardan bahsetmedi.

Daha büyük bir Çerkes grubu, küçük Aspas kasabasına ve çevresine yerleştirildi. 17. yüzyılda, 1621’de Pietro Della Valle, 1627’de Herbert, 1665’te Jean Baptiste Tavernier, 1665’te Jean de Thévenot ve 1677’de John Fryer dahil olmak üzere birçok ünlü gezgin tarafından ziyaret edildi.

18. yüzyılda Abada ve Dehbid’den geçen yeni yol inşa edildiğinde, kervanların çoğu Aspas’ı pas geçti ve bölgenin ekonomisi giderek küçüldü. İşin garibi, Aspas’ın bazı Çerkesleri, Kaşqay kabile konfederasyonunun Farsimadan kabilesi tarafından emildi ve klanlarından biri oldu. Çarkasʾilü olarak adlandırılan bu Çerkesler Türkofondur ve Aspas Çerkes topluluğunun elle tutulur tek kalıntısını oluştururlar.

Son olarak, de Morgan’a göre, 1890-91’de Kuzestan, Dezfūl’de küçük bir Çerkes kolonisi vardı.  Yazar “Atalarının özelliklerini çok saf bir şekilde korumuşlar” dedi ve “Müslüman olmalarına rağmen dillerinden henüz vazgeçmediler” demektedir. Ama bugün bu Çerkeslerden hiçbir iz yoktur.

16 ve 17. yüzyıllarda Pers kaynaklarına göre, Safeviler, önemli sayıda Kafkas unsurunu Pers toplumuna, ya dasavaş esiri olarak ya da zorla yer değiştiren nüfus kesimleri olarak soktular. 1540 ve 1553 yılları arasında Şah Tahmasb Kafkasya’ya dört sefer düzenledi. Bu seferler sırasında çok sayıda Çerkes, Gürcü ve Ermeni tutsak alındı ​​ve İran’a geri getirildi. Mahkumların çoğu kadın ve çocuktu ve birçoğu mahkemeye çıkarıldı. Erkekler kraliyet uşakları (ğolam) olarak istihdam edilirken; kadınların bir kısmı kral veya prenslerle evliydi. Şah Tahmasb’ın Kafkasya’dan birkaç karısı vardı ve ergenlik çağına ulaşan dokuz oğlundan en az beşi Kafkas annelerinden, dördü Gürcülerden ve bir Çerkes’tendi. Yavaş yavaş, Tahmasb’ın ölümü sırasında Kızılbaşlar ile iktidar için yarışan güçlü bir hizip haline geldiler. Mahkeme, her biri kendi etnik fraksiyonu tarafından desteklenen, kendi adayını tahta geçirmeye çalışan kraliyet hareminin hanımlarını içeren sayısız entrikaya sahne oldu.

Tahmasb’ın saltanatının ikinci yarısından, Sulṭan-Mohammad Ḵodabanda’nın saltanatının başlangıcına kadar 16. yüzyılın ortalarında çok etkili bir figür, Tahmasb’ın karısı Çerkes kadını Sultan-Ağa Hanım’ın kızı Pari-ḵan Hanım’dı. “Diğer kraliyet prenseslerinden daha zekiydi” ve “fikrine ve tavsiyesine babası tarafından değer verildi.” Bir zamanlar bir kuzeniyle nişanlıydı, ancak evlilik hiçbir zaman tamamlanmadığı için sürekli olarak babasının yanındaydı. Onun ve kardeşi Solayman Mirza ve amcası Samkal Solṭan’ın etrafında bir Çerkes hizbi kuruldu. Şah Abbas’ın daha sonra Kazvin şehrinde taç giyme töreninden hemen sonra geçici bir saray olarak kullandığı o kadar büyük olan ikametgahı, kraliyet hareminin bahçesinin yanındaydı ve saraya serbestçe girebiliyordu.

Pari-ḵan Hanım iki durumda kral yapıcı olarak hareket etti. Bir keresinde Şah Tahmasb’ın (1576) ölümü üzerine Esmaʿil Mirza’nın halefliğini desteklemek için çalıştı. Tahmasb’ın gözde oğlu olan ve veliaht sayılan Haydar Mirza, Gürcü annesine sahip çıkarak, kraliyet sarayının anahtarlarını dayısı Samkal Sultan’a vererek sarayın kontrolünü hemen ele geçirip 300 Çerkes ile doldurdu. Planı başarılı oldu ancak Haydar Mirza, aralarında Sultan Solayman Mirza’nın Çerkes ğolam’ı Jamsid Beg’in de bulunduğu bazı suikastçılar tarafından öldürüldü. Ama yeni kral, II. İsmail (1576), beklediği adam değildi. Pari-ḵan Hanım’ın, tahtına çıktıktan sonra bile saraya çağrılmasını âdet haline getiren emirlerine, “Kadınların devlet işlerine karışması, kralın onurunu alçaltıcıdır” dedi. Bu deklarasyondan sonra, Tahta geçireceği bir sonraki kral olan Sultan-Mohammad Kodabanda, Pari-kan Hanım’ın ve Çerkes grubunun devlet işleri üzerindeki tehlikeli etkilerinin farkına varmış ve hizbi ortadan kaldırmaya karar vermişti. Nitekim başkent Kazvin’e girdikleri gün, prenses ve amcası Samkal’in idamını emrettiler.

Pari-kan Hanım’ın ölümüyle birlikte Çerkesler’in, Safevilerin siyasi arenasına müdahalesi bir süreliğine askıya alındı, ancak durmadı.

Safevilerin düşüşünden sonra Çerkesler hakkında çok az kanıtımız var. Ğolam sistemi, sonraki devletlerde iyi bir şekilde ayakta kalamadığı için, Çerkes ğolamlar günlerinin sona erdiğini varsaymak zor değil. Ama İran’da, Kaçar döneminde de çok sayıda kral eşleri bulduk.

Şimdi İranlı Çerkesler, İran’ın merkezinde ve güneyinde yaşayan bir etnik gruptur. Dezkord şehrinin (Çerkes bölgesi) Çerkes topluluğu, Fars dili ve Şii İslam gibi İran kültürünün özelliklerini benimserken, bugüne kadar farklı Çerkes kimliğini korumuştur.

İran’daki Çerkeslerin sayısının 5.000’den 50.000’in üzerine çıktığı tahmin ediliyor. Ama ne yazık ki sadece 5000 tanesi kimliklerini koruyor.

Bu arada ne yazık ki şimdiye kadar bu bölgeleri ziyaret eden olmadı ve umarız Çerkesçe bilen bazı Çerkes araştırmacılar buralara giderek dilbilimi bağlamında son durumlarını araştırırlar.
__________________
Hamed Kazemzadeh, Caucasus Times,  09.02.2018