Karaman’ın Çerkes Reîsi

Ahmed Hilmi Bey (Çerkes Ahmed Efendi)
[1278 (1861) – 1931]

Karaman belediye reîsi (başkan).

1278’de (1861) Kuzey Kafkasya’da doğdu. Avar beylerinden Emir’ül Ümera Çerkes-zâde Hacı Bey (Hacı Destan) ile Züleyha Fatma Hanım’ın oğludur. Annesi Rumeli (Herzeleg Sivazig) doğumludur.

Büyük Çerkes Sürgünü’nde [1280 (1864)] Kuzey Kafkasya’nın Abzah yöresinden Karaman’ın Gökçe Köyü’ne göç eden/sürülen Adigeler’in “Brante Âilesi“ndendir.

Önceleri “Hacıbeyler (Hacıbeyzâde)” olarak anılan âile, Soyadı Kanunundan sonra “BİRAND” soyadını aldı.

Varlıklı ve münevver (aydın) bir kişi oluşu nedeniyle iskân yeri Gökçe Köyü’ne değil, Karaman’a yerleşti.

Çiftliğinde zirâatle iştigal etti. “Çerkesin Çiftliği” olarak bilinen bu çiftlik, Sıdırva (Sudurağı) ve Canhasan (Alaçatı) köyleri arasında geniş arazilere sahipti. Çiftlikte hayvan ahırları, inekler, koyunlar, kazlar, ördekler çok güzel cins atları vardı.

Misâfirperver ve hayırsever birisi idi. Geçmiş yılların Karaman müftüleri ile belediye başkanlarını kaleme alan Durmuş Ali GÜLCAN [1319 (1904), Karaman-1996 Karaman], onun için “çok efendi ve hânedân bir zât idi.” ifadesini kullanmıştır.

1318 (1902) yılında belediye reisliğini Şeyh Hacı Bekir Efendi’den [? – 1341 (1925)] teslim aldı. İstifa etmek suretiyle reislikten ayrıldığı 1324 (1908) yılına kadar 6 yıl boyunca Karaman belediye reisliği yaptı. Zaman zaman Karaman İdâre Meclisi üyeliği görevlerinde de bulundu. Bu nedenle uzun süre Karaman’ın idâresinde söz sahibi oldu.

Çok zeki ve çalışkan bir kimse idi. 1319 (1903) yılında Karaman’a Bağdat demiryolunun gelmesiyle halkın bahçeler ve tarlalar arasında istasyona gelip gittiğini düşünerek, toprak yığma ve üstü çakıl ve kum örtülü yollar yaptırıp, kenarına da süslü ağaçlar diktirdi. Zamanla büyüyen bu ağaçlar dehliz şeklini alınca güzel bir sayfiye mahalli oluştu. Burası daha sonra 1. İstasyon Caddesi adını aldı.

Bu yol yapılırken Hacıbeyler Câmisi yolun ortasında kalınca, camiinin taş işlemeli nefis giriş portalı Almanlar tarafından şimdiki yerine monte edilmiştir.

Karaman Zirâat İdâdi Mektebi muallimlerinden Hasan Bey, II. İbrahim Bey’in medfun bulunduğu İmâret Câmii’nin bitişiğindeki türbenin demir kapısının Belediye Reisi Çerkes Ahmed Efendi tarafından yaptırıldığını kaydetmektedir.

4 Mart 1324 (17 Mart 1908) tarihinde II. Abdülhamid Han tarafından Karaman’a iskân için gönderilmiş olan Müslümân muhâcirlerin yerleştirilerek rahat ettirilmeleri emri konusunda yaptıkları mesâî ve devlete sâdık hizmetleri nedeniyle taltif edildi.

Bu taltifat Konya Vilâyet Gazetesi’nde şu şekilde yer aldı:
“Karaman kazâsı Malmüdürü Ahmed Hamdi Efendi’nin terfian ve Karaman Beledî Reisi Ahmed Hilmi Efendi’nin müceddeden [yeniden] rütbe-i sâlise [binbaşılık derecesinde mülkî bir rütbe olup, elkabı: “rif’atlü”dür] sınıf-ı mütemâyizi ile taltiflerine Padişâh irâdesinin çıktığı Muhâcirîn-i İslâmiyye Komisyonu Âlisi Birinci Azâlığı tarafından vilâyete cevaben gelen Tahrîrât’ta şu şekilde müjdelenerek bildirilmiştir:
‘İsmi zikredilenler işinin ehli ve iktidârlı kişilerden olup birbiri ardı sıra vilâyet dâhiline gelmekte olan muhâcirînin iskânları ve rahat ettirilmeleri emrinde güzel gayret ve faâliyet göstererek bu hayırlı vesileler ile de Padişâh’ın emrini yerine getirmede başarılı olmalarının yüksek mükâfâtı olarak şu suretle Padişâh tarafından ihsânlara mazhar ve taltîfât-ı seniyye olamalarından dolayı cümlesine tebrikât ve memnûniyet beyânı olunur‘” (Konya Vilâyet Gazetesi, nr. 1859, s. 1).

Delibaşı isyanında asiler üzerine giden Refet Paşa idaresindeki birliği, kendi çiftliğinde ağırlamıştır.

1931 senesinde 70 yaşında vefat etti.

Ayşe Hanım’la [Rumeli doğumlu, Hacı Es’ad-Halide kızı, 1291 (1875)-1932] izdivacından 3 kız, 4 erkek olmak üzere 7 tane çocuk sahibi oldu.

Çocukları ve torunları üniversite ve devletin en üst kademelerinde vazife görmüşlerdir.

İlk çocuğu Mehmet Rıfat BİRAND [1307 (1891), Karaman-1 Nisan 1951) ve 2. çocuğu Refia BİRAND YİĞİT’tir [1309 (1893), Karaman-1952].
3. çocuğu Mustafa Şevket BİRAND [zirâat, jeoloji profesörü, 1316 (1900), Karaman-28 Temmuz 1956), Ankara Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Kürsüsü kurucularındandır. Bilimsel araştırmalar yapmak üzere gittiği Almanya’da hastalanarak, 28 Temmuz 1956 tarihinde vefat etti. Vasiyeti üzerine naaşı Karaman’da toprağa verildi.
4. çocuğu askerî tabip, tıp profesörü ve rektörlük (Ankara Üniversitesi) yapan Yusuf İzzet BİRAND’dır [1318 (1902), Karaman-12 Şubat 1968]. İzmir’den Cumhuriyet Senatosu üyeliğine (15 Ekim 1961- 12 Şubat 1968) seçilmiştir.
5. çocuğu Sadullah Hikmet BİRAND [botanik profesörü, 1320 (1904), Karaman- 1972], 6. çocuğu Niğmet BİRAND OĞUZ [1328 (1912), Karaman-1956] ve son çocuğu Kâmran [ilâhiyat profesörü, 1331 (1915), Karaman- 1964] BİRAND’dır.

BİBLİYOGRAFYA
Fatma Keser, Konya Vilâyet Gazetesi’ne Göre II. Meşrutiyet Başlarında Konya Sancağı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2008, s. 308, 309; Durmuş Ali Gülcan, Geçmiş Yılların Karaman Müftüleri ve Belediye Başkanları, Karaman 1996, s. 78; Sefer Berzeg, Kafkas Diasporası’nda Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, Samsun 1995, s. 73-74; Durmuş Ali Gülcan, Karamanoğlu II. İbrahim Bey ve İmareti Tarihçesi, Karaman 1983, s. 122; Fahri Çoker, Türk Parlemento Tarihi, Cumhuriyet Senatosu Üyelerinin Özgeçmişleri, c. 1 (1961-1967), Ankara 1998, s. 293-294; TBMM Albümü, Ankara 2010, c. IV, s. 1715; Ahmet Talat Duru, “Çerkez Ahmet Efendi”, http://www.karamandauyanis.com/yazarlar/talat-duru/cerkez-ahmet-efendi/226/ (erişim tarihi: 06.01.2016); http://www.ugur-erkan.com/karamanansiklopedisi/gokce (erişim tarihi: 29.10.2016). Torunu Prof. Dr. Tuncay BİRAND (ODTÜ Emekli Öğretim Üyesi).
Uğur ERKÂN.

Kaynak: www.karamandan.com