M.Ö. BİRİNCİ MİLENYUMDA ANTİK ÇERKESLERİN KÜLTÜRÜ VE ATALARI

Maeots, Sinds, Kerkets, Toretians, Heniokhs, vs. `Bu Amjad Jaimoukha'nın The Circassians: A Handbook, London and New York: Routledge, 2001, pp 42-5 kitabından bir bölümü genişletilerek elde edilen bir çalışmadır.` Demir Çağı Kuzey Kafkaslarda Demir Çağı MÖ 8.yy da başlar. MÖ 8.yy dan 7.yy kadar olan döneme ait olarak tarihlendirilendirilen proto-Maoet kültürünü işaret eden bazı arkeolojik bulgularda bulunmaktadır.1 Kuban öncesi kültür, Kuzey Kafkasya ve Kara Denizin2 kuzey steplerinde yerleşik olan Proto-Çerkez Maeotlara atf edilmektedir. Bu uygarlık yaklaşık 1200 yıl sürmüş ve güneydoğu Avrupa kabileleriyle yakın ilişki içinde olmuşlardır. Maeot Devleti, MÖ 5.yy da Kara Denizin kuzeydoğu sahillerine yerleşen ve bin yıl kadar süren Greek kolonilerinin çağdaşıdır. Bu kültüre dair bazı Greek kayıtları daha eski zamanlara uzanır. Kuzey Kafkasya Nart Destanlarının da Bronz ve Demir (MÖ 12.yy-8.yy)3 çağı dönemine kadar uzandığı düşünülmektedir. Çerkesya da Bronz Çağı bir sonraki makalenin konusu olacak.

MÖ 8.yy proto-Maeotlara ait boncuk ve plakalar `

  ---------- 1- For an exhibition of artefacts of the proto-Maeotian civilization, refer to ‘;ld of the North Caucasus’, State Museum of the Art of the Peoples of the Orient, Archaeology of theCaucasus http://www.arcaucasica.ru/index.php3? path=_art/;ld_noth_caucasus/eng&source=proto_meot_culture>. 2 - In some sources the Maeots are ascribed an Iranian origin (as in Y`u`. Ustinova, 1999). This stems from their close association with their Iranian neighbours, the Scythians and Sarmatians. The Maeots were the indigenous population of the Northwest Caucasus, preceding the Iranian Cimmerians, Scythians and Sarmatians by millennia, and speaking a Northwest Caucasian language ancestral to Circassian. 3 - Yuri Libedinsky in Preface to Narti: Kabardinski èpos `The Narts: A Kabardian Epos`, Moscow: Academy of Sciences of the USSR, 1951; pp 8-18 Maoetler, Greekler ve İrani Kabileler Antik yazarlar Maeotlardan ilk kez MÖ 6.yy da bahsetmişlerdir. MS 1.yy ın ilk yarısında notlarını yazan Strabo (Geography,11.2) ya göre: Kıyı boyunca yapılan deniz yolculuğunda önce, Don nehrinden Çerkeslerin deyişiyle Büyük Rhombites nehrine 800 stadia mesafede, büyük balıkcılık yapmaya ve tuzlanmasına elverişli bölge yer alır. Sonrada, Küçük Rhombites nehrine ve küçük bir tepeye yaklaşık 700 stadia mesafede, bir önceki gibi balıkçıları olan ama daha küçük çaplı balıkçılık yapılan bölgeye varılır. Büyük Rhombites yakınında yaşayanların balık tutma üssü olarak kullandıkları küçük adacıkları var, küçük Rhombites de ise dah küçük çaptaki iş yaşamını Maeotlar yürütür, kıyı boyunca yaşayan çiftci Maeotlara pazarlar; savaşcılıkları da nomadlardan geri kalmaz. Kabileler şeklinde yaşayan bu halkın Don kıyısında yaşayanlar oldukca vahşi, Boğazda ülkenin sınırboylarında yaşayanlarda bu mizaç daha da belirgindir. Genelde asyatik (yazara göre Don nehri asya-avrupa sınırıdır) Maeotlarda olduğu gibi bunların bazıları Don üzerindeki ticaretin öznesiydiler ve Boğazdakininde. Fakat o günlerde farklı guruplardan farklı insanlar, farklı zamanlarda isyanı gelenek haline getirmişlerdi. Maeotlar ve MÖ beşinci yy da Kara Denizin kuzey-doğu kıyısına koloniler kuran çağdaşları Greeklerle ticari hatlar kurdular. Greekler, Maeotlara şarap, zeytin yağı, sofralık ürünler ve lüks mallar sağlıyordu. Tarımsal ekonomiye sahip Çerkeslerde gelen ürünlere karşılık olarak tahıl,et, yün, deri ve köle veriyorlardı. İrani diller konuşan Kimmerler ve İskitler gibi halklarlada ilişkileri vardı. Bu halklar batı bölgesinde Kara Denizin kuzeyinde yaşıyorlardı ve Sarmatlar da Don ve Volga nehirleri arasındaki bölgeyi işgal etmişlerdi. Kullanılan silahlar ve binicilik aletlerindeki benzerliklere bakıldığında proto-Maeotlarla Kimmerler ve İskitler arasındaki ilişki MÖ sekizinci yy kadar uzanır. Maeotların (ve diğer Kuzey-batı Çerkes halkları) ve İskitlerin bulundukları coğrafya konusunda Strabo Coğrafya kitabında aşağıdaki haritayla gösterir (11.2):

MÖ birinci milenyumun ikinci yarısında Kafkasya da yaşayan halklar haritası Kuzeybatı Kafkasya yaşayan çerkesler (kuzeyden güneye) Maeotlar, Sindler, Kerketler,Zikhiler veheniokhlar görülmektedir. İrani Siraci (Siraces) lerin istilasıyla Çerkeslerin interlandı MÖ dördüncü yy sonlarında batıya doğru itilmiştir.Maeotlarla İrani Samartlar (takip eden yylarda Kimmerler ve İskitler) ile zengin kültürel ilişkiler kurulmuştur. Harita da Abhazların atası olan Abasgilerde bugün yaşadıkları yerde görülmektedir, Abhazların bin yıllardır Abhazya da yaşadıklarının bir kanıtı gibi.

Çerkeslerle İranik halklar arasında karşılıklı etkileşimler uzun yıllar sürmüştür, MÖ yedinci yy sonlarından dördüncü yy'a kadar uzanan döneme ait zengin sanatsal bulgular bu ilişkiyi doğrulamaktadır, ve Maeotyenİskityen dönemi MÖ birkaç yy ve MS ilk yy kapsar.4 Kurzhips, Kostromskaya, Kara;deuashkh ve diğer Çerkesya höyüklerinde 1. dönme ait bulgular Maeotlar ve İskitler konusunda antik yazarların tahminlerini doğrulamaktadır. Maeot kültürüne ait antik eserler Adıgey, Moskova ve St. Petersburg müzelerinde bulunmaktadır.5 4 For an exhibition of artefacts of the Maeotian culture, refer to ‘;ld of the North Caucasus’, State Museum of the  

Panter başlı Maeotian altın boynuz (içme ve kutsal sulama vazosu), MÖ 5.yy Adigea, aul Ulyap, Kurgan 4, rituel objeleri sitesi. Altın,dövme, kabartma, lehimleme, perçinleme. `State Museum of the Art of the Peoples of the Orient, Archaeology of the Caucasus http://www.arcaucasica.ru/index.php3 path=_art/;ld_noth_caucasus/eng&source=skif_period_katalog`

Maeot timülüslerinden çıkarılan bazı hazineler, antik Mısır, Greek ve Pers uygarlıklarıyla kurdukları ticari ve kültürel ilişkilere kanıt oluşturmaktadır. İlişki zinciri Karadenizdeki Greek limanları ve iç bölgedeki Maeot şehirleri üzerinden kurulmuş olmalı. MÖ 480 de doğu Kırımda başkenti günümüzde Kerç olan Panticapaeum olmak üzere, Greekler Bosporan(Boğaz) Krallığını (Kimmer Boğazı)kurdular. Bu biricik devlet Greekler ve yerel Maeot ve İskit hanedanları tarafından yönetilmiştir. MÖ 438 den itibaren, Spartaküs (Trakya bağlantılı) güç olarak kabul edildiği zamanlarda Krallık doğuya , Maeotlar ve Sindler de Karadenizin doğu kıyılarına doğru itildiler6 Maeotlar Bosporanlarla ticari ilikiler geliştirdiler. MÖ 108/7 de Bosporan Kırallığı Anadoludaki Pontusun kralı Mithradates VI tarafından zapt edilmiştir. Mithradates Kara Deniz kıyısı boyunca yaptığı hızlı turda bölgedeki Maeotlar, Henioks(Heniochi), Achaean (Achaei) ve diğer bölge halklarını da etkisi altına almıştır. MÖ dördüncü yy sonlarında Sarmat kabilelerinden Siraci ve Aorisi ler ilk kez Kuzey Kafkasya steplerinde görüldüler. Hemen sonrasında da kubanın sağ-kıyısındaki toprakları işgal ettiler. Arkeolojik bulgulara göre daha sonra ya sol kıyıya da geçmiş, ya da o bölgenin yerlileriyle yakın ilişki içinde bulunmuş olmalılar. Maeotlar ve Sarmatların simbiyotik yaşamı yaklaşık bir asır boyunca sürmüştür. Sarmatların işgal ettiği Ural dağlarından Dinyestere kadar olan bölgede, Maeot kültüründen bazı ögeleri aldıklarını gösteren kanıtlar mevcuttur. Sindika Krallığı MÖ beşinci yy itibariyle Maeotların akrabası Sindler, kıyıda Anapa ve Taman yarımadası arasındaki alanıda kapsayan aşağı Kubana yayılan büyüleyici Sindika uygarlığını kurdular. Strabo ya göre Sind ve Sindika eşkali MÖ dördüncü yy da Efes te görülmekte (Geography, 11.2): Corocondamits Gölüne açıldığınızda kayda değer bir şehir olan Phana;reia ye, Cepi ye, Hermonassa, Apaturum a, Aphrodit in tapınağına gelirsiniz. Bunlardan Phana;reia ve Cepi sol tarafta ada yerleşkelerdir, diğerleri Syndic Ülkesinde Hypanisi geçerken sağ tarafta kalırlar. Ayrıca Sindi yöneteci sınıfın yaşagığı ;rgipia ve denize doğru Aborace bulunur... Maeotların arasında Sindilerin kendisi, dandarii, Toreatae, Agri ve Arrechi, tarpetes, Obidiaceni, Sittacen, dosci ve diğerleri var. Bunların arasında Phana;reia ve ;rgipia arasında beşyüz stadia uzunluğundaki alanda yaşayan Aspurgianileride var. Kral Polemonla ilişkileri vardı, ancak onun iyi niyetli olmadığını keşf edince, ondan önce davranarak canlı olarak aldılar ve öldürdüler. Art of the Peoples of the Orient, Archaeology of the Caucasus . 5 See A. M. Leskov and V. L. Lapushnian (eds), 1987. The book features high definition photographs of the art treasures of the Maeotians and Sinds, amongst other peoples 6 There are fascinating accounts of the Bosporan Kingdom and the interaction of the Greeks on the northeastern shores of the Black Sea with native Northwest Caucasians and Iranian invaders in Neal Ascherson, 1995. The Amazons also get a fair covering in this work (pp 111-24). Sindika şehir devleti Bosporan Krallığı onu yutuncaya kadar iki yy hüküm sürdü. Sosyal yaşamda, ekonomide ve denizcilikte yüksek standartlara ulaştılar. Başkenti ;rgipp(i)a, günümüz Anapa'sının büyük bir limanı vardı Bu görkemli şehir MÖ 6.yy ve 5.yy başlarında kurulan bir İyon ticaret yerleşkesinin genişlemiş halidir. Antik yazarlar Sindian (Sindiya) Limanı olarak adlandırırlar. MÖ dördüncü yy ın ilk yarısında tarih sahnesine çıktı ve MS 3.yy da cehennemi bir yangınla boşalıncaya kadar, yedi yy boyunca var oldu.

Kuzeybatı Çerkesleri (Sindi, Maeotae ve Cercetae) ve İrani kabileler (Sarmatae ve Siracae), MÖ birinci milenyumun ikinci yarısından itibaren kendi aralarında ve Kara Deniz kıyısında ki Yunan kolonistlerle kültürel ve ticari ilişkiler kurdular.

Karşılıklı zenginleştirici Simbiyotik yaşamları zaman zaman güç kaynaklı anlaşmazlıklarla bozulsada yüzyıllarca hüküm sürdüler.

  Sindika ekonomisinde ticaret önemli bir yer tutar.7 Sahip oldukları El Sanaatları ürünleri ve Sanat eserleri çok gelişmiş bir uygarlık olduğunu göstermektedir. Hiç şüphe yok ki yereller Greek kolonistlerden çok şey öğrendiler, ancak zamanla kendilerine has artistik karekter oluşturdular. Sind heykelleri ve çizimleri Taman G. Turchaninov (1971,1999) da bulundu, incelenen metinler, proto-Çerkeslerin kayıtlarını ilk tutanların Sindler olduğu görüşünü güçlendirmektedir. ---------- 7 A well-preserved silver coin minted in Sindika was found in 1830 in theIsland of Taman, with a bust of Hercules on one side and a horse’s head on the other with the legend of ‘ΣΙΝΔΩΝ’ (‘Sindon’). ‘Numismatic Discoveries’, The London Literary Gazette and Journal of Belles Lettres, Arts, Sciences, Etc, London: H. Colburn, 1831, p524.

MÖ 5.yy ilk yarısında Sindikada basılan metal para, büyük bir ihtimalle Sindika Kralı Ekatay zamanında. Bir yüzünde Herkülün büstü, diğer yüzünde de at başıyla ΣΙΝΔΩΝ’ (‘Sindon’) yazıtı bulunmaktadır. Sindika metal parası çok nadir bulunan bir nesnedir. `Courtesy of ‘The Odessa Virtual Museum of Numismatics’ `

  MS 2.yy yazarlarından Polyaenus'a göre Sindlerin kralı Ekatay (Hecataeus) azl edildi.8 Bosporan Krallığının Kralı Satyrus I (MÖ 431-387) onu tahtına tekrar oturtu ve müttefikliklerinin kanıtı olarak kızını onunla evlendirdi. Ekatay'a ilk karısı Sindlerin kraliçesi ve Maeot kralının kızıTirghetau (Tirgatao) yu öldürmesini şart koştu. Çekiç ve örs arasındaki kovalamacada, Ekatay Maeotların muazzam öfkesiyle yüzyüze gelmek yerine eski karısını haps etmeyi seçti. Tirgheatao kurnazlığını kullanarak hapisten kaçtı. Babasının halefiyle evlendi ve Sindlere ve Bosporanlara karşı intikam savaşı açmaya ikna etti.Maeot ordusu Sindika ya saldırdı ve Bosporas a kadar ilerledi, Satyrus ve Ekatay barış için yalvardılar, Satyrus rehin olarak oğlu Mithradatesi elinde tuttu. Hayatına kast eden başarısız bir kalkışmadan sonra Prenses Tirghetau yükseldi ve orduya kumanda ederek satyrus u MÖ 400 lerde yendi. Zorba hükümdar kendi canına kıydı. Halefi prensese hediyeler göndererek dostluğunu gösterdi. Çerkes folklörün de bu yenilmez kadın savaşcıdan izler bulunmaktadır.9  

Kabardey yazar ve artist Boris ’Wt’izh.'ın yaptığı Prense Tirghetau (Tirgatao) tablosu `Courtesy of Hasan Jurt `

Kabaca MÖ 4.yy ortalarında ;rgippus, kendisinden sonra Sindika nın başkentine ismi verildi, Sinds'i Bosporan Krallığına kattı. ---------- 8 Polyaenus’ work Strategems in War was translated to English by E. Shepherd and published in 1793. 9 The Circassian writer Boris ’Wt’izh (IутIж Борис; 1940-2008) wrote a play on the theme of Tirghetau (Тыргъэтау) in 1973-5. It was staged in 1977 and 1990.   Kuzeybatı Çerkes Halkları10 MÖ 6.yy da Kara Deniz kıyıları boyunca seyehat eden Scylax( Scylacis caryand) ın Maeot lar ve Sindleride kapsayan Kuzeybatı Kafkasya da yaşayan halklara dair tanımlamaları var. Scylax'a göre, Zyghoy (Zygi)lerin atası olan Kerketler (Cercetae) Anapa ve Gelencik arasındaki sahil şeridinde yaşadılar.Kerketler ve Heniokhlar arasındaki bölgede, yaklaşık günümüzdeki Soçi yakınlarında yaşayan Achaeanlar bazı Çerkes kabilelerinin yönettiği Bosporan Krallığına komşuydu. Diğer bir kabile halk olan Toretianlar, Sindlerin güneyinde, Azak denizinin doğu kıyılarında Dandari(i) ve Tarpeti de yaşıyorlardı, Psessi ve Thatei ler yukarı Kuban ve kollarının bulunduğu bölgeyi, belkide Labaya kadar, kaplıyorlardı.11 Resim Colchians bügünkü Abkhazia nın olduğu yerdeki Abasgi topraklarının tam kuzeyine muazzam bir ticaret devleti kurmuş olan Heniokhs larla tamamlanmış oluyor. Kerkets ve Sindlerden yaklaşık 2500 yıl önce Ar;nauts adlı eserinde Orpheus dan sonra Scylax, Kerketler den söz eden ilk kişidir. Arkeolojik bulgular bütün Kuzeybatı Kafkasya halklarının; Maeotlar, Sindler, Kerketler, Toretianlar, Heniokhlar ve Abasgiler'in etnik ve linguistik olarak ilişkili oldukları ve bugünün Çerkesleri ve Abhazlarının ataları olduğu teorisini desteklemektedir. Roma Devri MÖ 64 ve MS 65 yıllarında Roma hegemonyasının Kara Denizin doğu kıyılarına yayılmasının bir sonucu olarak, Mithradates, Pompei yenilgisinden kaçarak kışı günümüzün Sukhumi si Dioscurias da geçirdi. Antik Çerkesya kıyıları boyunca seyehat etti.Ona göre Heniokh ların dört kralı vardı. Strabo MS 26 da, Kerket ve Zyghoylardan bahs eden ilk kişi olarak, notlarunda Achaeanlar ve Heniokhların kendi devletlerini kurduklarını fakat Kerketlerin yerini soydaşları Zyghoyların aldığını yazar. Bu halkların Greeklerin camaras (veya q'wafe, Adıgece) yaklaşık 12 kişi taşıyabilen küçük tekneleri vardı der: Denizden geldiğiniz de, Sindic egemenlik alanından ve ;rgipia dan sonra büyük bir kısmı limansız ve dağlık olan Kafkasya bölgelerindenAchaei, Zygi ve Heniochi ye gelirsiniz. Bu insanlar denizde soygunculuk yaparak yaşıyorlar. Botları uzun ince, dar ve hafif, yaklaşık 25 kişi alır, nadiren de 30 kişilik olur, Greekler Camarae diye adlandırır. ........... .......... Strabo, Geography (11.2). MS 2.yy da Romalı seyyah, Arrian(i) (ca. 86-after 146), ataları Heniokhların12 yerinde Sanighlerin, Abaski ve Apsilelerin bulunduğunu yazar. Bu üç kabile-halk hiç şüphe yokki bu günkü Abhaz ve Abazaların ataları. Zyghoy ve Achaeanlerin yerini torunları Zikhilerin almıştır. Bu halklar Roma egemenliğindeydi ve imparatorun atadığı dört kral tarafından yönetiliyordu. Kaynak: http://circassianportal.com/ancient-circassian-nations-pdf ----------- 10 - For detailed analysis of historical sources on ancient Circassian nations in the Iron Age, refer to Aytek Namitok, 1939. 11 - According to Strabo (Geography): ‘`The Bosporan King` Pharnaces is said at one time actually to have conducted the Hypanis River over the country of the Dandarii through an old canal which he cleared out, and to have inundated the country.’ 12 - Arriani undertook his voyage in 110 AD Çeviri: Havva Sayar