Vıbıhça

Düzcedeki Adige Dil Konferansından dilbilimci Aleko Kvakhadze'nin yaptığı türkçe sunum.

Ubıh dili İbero-Kafkas dil ailesinin Abhaz-Adıge grubuna ait bir dildir. Tarih boyunca, Ubıh dili Karadenizin kuzey-doğu kıyısında, Şahe ve Hosta nehirlerin arasında konuşulmaktaydı. Çerkes halkının soykırımı sonucunda, Ubıhların çoğunluğu Kafkasya’dan Osmanlı Devletine kovularak asimilasyon süreci hızlandırıldı. Nihai olarak, Ubıhça bu dili son konuşan kişi olan Tevfik Esenç’in (zajśʷa) vefat etmesiyle ölü dillerden biri haline gelmiştir. Buna rağmen, araştırmacılar (Uslar, Dirr, Messaroz, Vogt, Dumezil, Şaraşidze) tarafından eksiksiz karşılaştırmalı-tarihi araştırma için yeterli dil bilimsel veriler toplandı.

Ortak Abhaz-Adıge fonetik sistemini restore etmek üzere Ubıh dilinin abhaz-abaza ve adıge dillerle genetik lişkileri bakımından pozisyonu belirlenmelidir. Bu sorun bugüne kadar çözülememiştir. Abhaz-Adıge dillerinin bulunduğu filogenetik ağaçta Ubıhçanın pozısyonuyla ilgili üç farklı bakış var:

1. Ubıhça Adıge diline yakın ve Abhaz-Abaza dilinden daha uzaktır (Kumahov)

2. Ubıhça hem Adıge hem de Abhaz-Abaza diline aynı seviyede uzaklık gösterir (Şagirov, Uslar, Dumezil)

3. Ubıhça Abhaz-Abaza diline yakın ve Adıge dilinden daha uzaktır (Çirikba)

Bununla birlikte, “a” ve “b” maddelerinde ki araştırmacılar ubıhçanın sınıflandırması için tarihsel dilbilim metodolojisini kullanmamaktaydı. Genellikle, sonuçları bölgesel unsurlara ve tipolojik benzerliklere dayanmaktaydı. Bu benzerliklerin varlığı tessadüf değil. Bir yandan, Ubıhçanın güney-batı tarafında Abhaz dilinin Sadz lehçesi konuşuluyordu, öteki yandan ise Kuzey-Batı komşusu Çerkes dilinin Şapsığ lehçesiydi. Ubıh nüfusunun arasında Ubıh-Abhaz-Adıge üçdillilik vardı. Abhaz dilinin büyük etkisinden dolayı bazı Ubıh ve abhaz dilinden alınmış kelimeleri birbirlerinden ayırmak son derece zordur.

V. Çirikba’ya göre Ubıhça ‘Abhazcayla birçok fonolojik arkaizmleri paylaşıyor’. Ayrıca, V. Çirikba’ya göre ‘Svodeş’in 200 kelimeli listesi Ubıhça’nın Abhazcaya Çerkezceden daha yakın olduğunu gösterir’. Sonuçta yazar; ortak Batı-Kafkas dilinde öncelikle abhaz-ubıh ile çerkes sonrasında ise abhaz ve ubıh olarak ayrışma olduğunu düşünmektedir.

Svodeş listesinin sonuçlarından bahsederken, V. Çirikba’nın araştırmasında net metodolojik hatalar bulunmaktadır. Mesela, No:20 ‘bilmek’ örnekte, abhaz-ubıh dili benzerliklerini yapay olarak artırmak için ayrı semantik anlam taşıyan ‘öğrenmek’ kelimesi sunulmaktadır. Aynı zamanda, No:147 örnekte Ubıhça ‘yanmak’ – Abhazca ‘sıcak’, No:149 örnekte Ubıhça ‘kül’ – Abhazca ‘gri’ ve saire olarak verilmektedir. Svodeş listesini incelerken baştaki anlamından ayrı bir semantik anlam taşıyan kelime sunulamaz.

Ubıh dilinin sınıflandırması için kurumsal olarak dört olası örneklem vardır.

1. Ubıhça Adıge diline yakın ve Abhaz-Abaza dilinden daha uzaktır.

2. Ubıhça Abhaz-Abaza diline yakın ve Adıge dilinden daha uzaktır.

3. Abhaz-Abaza dili Adıge diline yakın ve Ubıhça’dan uzaktır.

4. Ubıhça hem Adıge hem de Abhaz-Abaza dillerine aynı seviyede uzaklık gösterir.

Bundan başka paradigmalar teorik olarak imkansızdır. Doğru paradigma belirlemek için biz ‘isogloss metodolojisini’ kullanıyoruz. Bu metodolojiyle fonolojik, biçimbilgisel, sözdizimsel ve sözlüksel benzerliklere dayanarak iki ve fazla dillerin akrabalığı ve uzaklığı belirlenebilmektedir. Yukarıda sözü edilen metodoloji Hint-Avrupalı ve Kartvel dillerinin sınıflandırması için Gamkrelidze, İvanov ve Maçavariani tarafından başarılı bir biçimde kullanıldı.

1. Fonolojik benzerlikleri

Yanünsüz sırası – Ubıh. L, λ, λ’ ;Adıg. L, λ, λ’ ;Abh-Ab. žˊ,šˊ.Abhaz-Abaza dilinde yanünsüz sürtüşmeli sesler diş damak ünsüzü sürtüşmeli sesler veya yanünsüz tınlayıcı olarak dönüştürülmüştür.

Artdamaksil ve küçük dil ünsüzüsel seslerin arasındaki farkı - Ubıh. ǧ, χ / γ, x ; Adıg. ǧ, χ / γ, x ; Abh-Ab. γ, x. Abhaz-Abaza dillerinde artdamaksil ve küçük dil ünsüzüsel seslerin arasındaki fark silindi.

Artdamaksil patlamalı seslerin damaksıllaşması– Ubıh. gˊ, kˊ, kˊ’ ; Adıg. gˊ, kˊ, kˊ’ ; Abh-Abaz. g, k, k’. Bu sırada, daha eksil örnekler Abhaz-Abaza dilinde muhafaza edildi. Damaksıllaşma süreci ortak Abhaz-Adıge dilinin Abhaz-Abaza ve Çerkes-Ubıh gruplar olarak bölünmesinden sonra gerçekleştirilebildi.

Küçük dil üzünsel patlamalıların arasındaki ses uyuşumu – Ubıh. q ; Adıg. q; Ab-Abaz. ħ / x. Bu sırada, Abhazcada önceki küçük dil üzünsel ses yutaklaştırılıp sızıcılaştırılmıştı.

2. Biçimsel benzerlikleri

İsim hali sistemi – Ubıhçada ve çerkesçede isim hali sistemi muhafaza edilmişti. İki dilde de çok fonksiyonlu geçişli eylemlerde özne, geçişsiz eylemlerde ise nesneyi ifade eder işsel hali bulunmaktadır. Aynı zamanda, işsel sonek kalma durumu fonksiyonu da taşınabilir (Vamling, Kumahov).Ubıh. –(a)n; Bat-Ad. –mă; Doğ-Ad. –mă – işbu örnek m / n sesuyuşumunu gösterir. Ne işsel ne de başka halleri Abhaz-Abaza dilinde bulunmamaktadır.

Eylemsi önekler–Ubıhça ve Çerkesçede ortak kökeni olan eylemsi önekler bulunmaktadır. Ubıh. bγʹa- «üzerinde», Adıg. bγʷǝ «yanında»; Ubıh. fa- «asmak», Adıg. pă- «asmak»; Daha önce belirtilen eylemsi öneklerin Abhazcada eşdeğerleri bulunmamaktadır.

Sayı sistemi – Ubıh. za «Bir»: Bat-Ad. zǝ ID; Doğ-Ad. zǝ ID; Abh. ak’ǝ ID; Ubıh. t’q’ʷa «İki»: Bat-Ad. t’q’ʷǝ ID; Doğ-Ad. t’ʷǝ ID; Abh. jʷ-ba ID; Ubıh. bγʹǝ «Dokuz»: Bat-Ad. bγʷǝ ID; Doğ-Ad. bγʷǝ ID; Абх. žʷ-ba ID.Yirmiden daha yüksek rakamlara Çerkesçe de ve Ubıhça da –la / -ră sonekleriyle şekil verilmektedir. Bu süreç Abhaz-Abaza dilinde yoktur. Ubıh. t’q’ʷat’ʷa-la za-la «Yirmi Bir», Bat-Ad. t’ʷač’ʹǝ-ră zǝ-ră ID; Абх. jʷažʷe-i ak’ǝ ID.

3. Sözlüksel benzerlikleri

Ubıh. q’ʷa «oğlu»: Bat-Ad. qʷăID; Doğ-Ad. q’ʷăID; Abh. –ba /-pa ID; Ubıh. k’ʹa- «Yürümek. gitmek, gelmek»: Bat-Ad. k’ʷă-nID; Doğ-Ad. k’ʷă-nID; Abh. a-nǝq’-araID; Ubıh. c’a «İsim»: Bat-Ad. c’ăID; Doğ-Ad. c’ăID; Abh. xaʒ ID: Ubıh. bzǝ «su»: Bat-Ad. Psǝ ID; Doğ-Ad. Psǝ ID; Abh. a-ʒǝ ID; Ubıh. ndγa «Güneş»: Bat-Ad. Tǝγă ID; Doğ-Ad. Dǝγă ID; Abh. a-mra ID; Ubıh.

a«İyi»: Bat-Ad. ś’ʷǝ ID; Doğ-Ad. f’ǝ ID; Abh. a-biza ID vs.

Özellikle dikkat edilmesi gerekir ki Svodeşin daha istikrarlı 100 kelimeli listesinde Ubıhça ve Çerkesçe arasında 56% , Ubıhça ve Abhazca-Abazaca arasında ise 46% benzerlik bulunmaktadır.

Çerkesçe-Ubıhça arasındaki ortak bileşik kelimeler bizlere çok önemli tarihsel bilgiler sunmaktadır. Bu sözcüklerin arasında kurallı ve düzenli ses uyuşumları bulunabilmektedir, öte yandan ise bu sözcükler hem çerkes hem de ubıh biçimsel kuralları kullanılarak bölümlenebilmektedirler. Ubıh. La-k’ʷǝma «Kulak», Batı-Ad. tħa-k’ʷǝmă ID; Doğu-Ad. tħa-k’ʷǝmǝ ID; Ubıh. šxʷǝ-rb «köpük»: Batı-Ad. txʷǝ-rb ID; Ubıh. La-L- «boğulmak»: Bat-Ad. tħa-Lă-n ID; Ubıh. bagʹa-śʷǝ «Çakal», Şaps. baǯʹa-śʷǝ ID; γʷǝ-Lă- «idrara çıkmak», Bat-Ad. γʷǝ-tħă-n ID.

Evvelden bahsedilen verilere dayanarak, abhaz-adıge dillerinin kronolojik sırası ve filogenetik ağacı kurulabilmektedir.

1. Ortak Abhaz-Adıge kronolojik sırası

2. Ortak Adıge-Ubıh kronolojik sırası

3. Ortak Adıge kronolojik sırası

4. Ortak Abhaz-Abaza kronolojik sırası

5. Ubıh, Abhaz, Abaza, Batı ve Doğu Çerkes lehçeleri