XVIII. ve XIX. Yüzyılda Rusya'nın Kuzey Kafkasya'yı Kolonileştirmesinde Kozakların İşlevi (2. Kısım)

1820'li yıllarda sınıra yakın olan dağlı kabilelerinden Hoper ve Volga Kozak birliklerine katılışlarda artış olmuştur. Artık Kafkasya'ın Kozak yurduna dönüştürülmesi fikri daha fazla ısrarla dile getirilmeye başlanmıştır: Senator D. Miortvıy, "mademki savaş sever halklarla
sınır olduk o halde savaşçı insanları sınıra yerleştirerek sınırı sağlamlaıtırmalıyız." diyerek kafasındaki fikri ortaya atmıştır. 11 Aralık 1823 tarihinde Başbakan'ın fikrini onaylayan Çar sadece her bir stanitsaya ne kadar nüfus yerleştirileceğini değil aynı zamanda Kozakların iskân aşamalarını da belirlemiştir. Onların yapısını bozmaktan kaçınarak her seferinde en fazla üç aileyi ayırarak yavaş yavaş iskân etme tarzı benimsenmiştir. 1830 yılına kadar toplam 15 stanitsaya 8093 kişi iskân edilmiştir. Volga Birliğine: Novomarinskaya, Novo-Poltava, Novo-St George, Babu-Markov, Essentuki, Kislovodsk, Burgustanskaya; Hoper Birliği'ne: Karantina (sonra Suvarovskaya) Bekeşevskaya, Batalpaşinskaya, Belomeçetinskaya, Nevinnomysskaya, Barsukovskaya ' Kuban Birliği'ne: Nikolaev, Temnolesskaya köylerine yerleştirilen Kozaklar görevlendirilmiştir.92 1825 ile 1827 tarihleri arasında Yekaterinodar bölgesine 4000'den fazla Hoper Kozağı yerleştirilmiştir.93

1829 yılına gelindiğinde Rus Çarlığının sınırları Kuban nehrini takip ederek Karadeniz'in doğu kıyılarına ulaşmıştı. Bir taraftan da artık Ruslarla iyi geçinen barışçı dağlıların aullarına yakın yerlere yeni istihkâmlar ve yerleşim birimleri kurularak buralara nüfus iskânı yapılmaktaydı. Ancak bu istihkâmlar nehrin yukarı kısımlarında dağlıların baskınlarına karşı yeterince koruma sağlayamıyordu. Ruslarla anlaştığı için dağlıların baskısına maruz kalan Kafkasyalıların korumasını da Kozaklar yapmak zorundaydı. Ancak bütün bu çabalara rağmen 1830 ve 1831 yılı dağlıların hat üzerindeki istihkâm ve stanitsaların yanı sıra hattın kuzeyindeki bölgelere dahi saldırmasına engel olunamamıştır.94 1831 yılı Kafkasya tarihi bak..m..nda önemli bir dönüm noktasıdır. Bu tarihte Kafkasya Ordusu'nun komutanları değişmiştir. Kafkasya Ordusu komutanlığına General Rozen, Kafkas Hattı Komutanlığına da General Velyaminof getirilmiştir. Asıl dramatik gelişme Dağıstan ve Çeçenya'da İmam Gazi Muhammed liderliğinde müridizmin sert direnişi ile kendisini göstermiştir. Ruslar bu sırada Kuban hattında ileri hareketi bırakarak savunma pozisyonu almışlardır. Bu atmosfer içerisinde Kuban'daki Karaçaylılar Ruslara tam itaat etmeyen yarı bağımsız bir statüye sahip olmuşlardır. Bu örnek Kuban'daki durumu gayet net bir şekilde ortaya koymaktadır.95

General Velyaminof'un ilk uygulamalarından birisi dağlıları Kozak birliklerine asker yazarak onları zapturapt altına almaya çalışmak olmuştur. Ancak bu uygulamaya başladıktan altı yıl sonra 18 Nisan 1837 tarihinde General Rozen'e yazdığı bir raporda bu uygulamanın sadece dağlılarla Kozaklar arasındaki düşmanlığı körüklemeye yaradığını belirtmektedir. Bu fikrinden vazgeçen Velyaminof, dağlıları artık Kozak birliklerine yazmamış ancak gönüllü olarak seferlere iştirak eden dağlılara Kozaklarla aynı şartlarda yem, erzak ve ikramiye vermiştir.96

Kozak birliklerinin ihtiyaç duyduğu insan kaynağını ülkenin iç kesimlerinden taşımak zorunda olan hükûmet 1840'dan itibaren bu süreci hızlandırmak zorunda kalmıştır.

Yukarıdaki tabloya göre kolonizasyon maksadıyla bölgeye yerleştirilenlerin toplam sayısının 1840 ile 1849 yılları arasında 580.876 kişiye ulaştığı görülmektedir. Toplam sayının içerisinde muharip güç olarak erkek nüfus 296.047 kişi olarak göze çarpmaktadır.97 O zamanın şartlarında bu, çok büyük bir rakamdır. Muharip kuvvetlere baktığımızda, bu sayının sadece yarısının hazır kıta savaşçı olduğu düşünüldüğünde bile Rus kolonizasyon faaliyetine sağladığı katkı rahatlıkla görülebilir. Diğer taraftan bu kadar insanı iskân etmek için onlara yer açılması gerektiği ortadadır. Yerinden ve yurdundan edileceklerin direnci ancak 1864 yılına kadar devam edebilecektir. Kuban ve Laba nehirleri arasındaki Adige bölgesinin Ruslar tarafından ele geçirilmesinden sonra buraya da mujikler, emekli askerler, Kozaklar ve kaçaklar iskân edildi. 1841'den 1860'a kadar bölgede toplam 1932 köy kurulmuştur.98 1858'de Kuzey Kafkasya'nın nüfusu 2.247,900'e ulaşmşıtır. Slav olanların sayısı 780,400'tür. Bu süreç 1847-1859 yIlları arasında Don Kozakları Birliği'nin bölgesine 13.641 Kozak ailesi yerleştirilmiştir.99

1857-1858 yılında Savaş Bakanlığı'nda D.A. Milyutin'in bir tür "rok yapma" anlamına gelen bir projesi tartışıldı, bu projede, Don Kozaklarını, Batı Kafkasya'ya yerleştirirken dağlıların da Don havzasına yerleştirmesi öneriliyordu. İlk Çerkes kolonisi gerek varlık ve gerekse intizam açısından öyle örnek olmalıydı ki, dağlılar kendiliğinden oraya yerleşmeyi talep etmeliydi. Plana göre asi(!) nüfusun devşirilmesiyle savaş kendiliğinden bitecekti. Kafkas Orduları Başkomutanı da bu tartışmaya katılarak, projenin birçok yerel gerçeği göz önüne almadığına işaret etmiştir. Tümgeneral P. E. Potsebu ise kabilelerdeki sosyal tabakalaşmaya dikkat çekerek her türlü kararın yukarıdan alındığı bu yapıda ağır tarım işçilerini zenginleştirme vaadiyle baştan çıkarmanın mümkün olmadığını belirtmiştir. Bu yöndeki ilk adımlar bütün barışsever ve tarafsız yaklaşımları uzlaşmazlık noktasına taşıyınca, bütün dağlıların imha edilmesi noktasına gelindi ki Rus hükümetin görüşü de bu yöndeydi. Milyutin'in projesine bir keskin eleştiri de Tümgeneral Volf'tan gelmiştir: "..Kafkasya'ya yeni gelen başkomutanlardan her birinin ilk tespiti: Dağın kuzey yamaçlarındaki kabilelerin tahliyesi ve yerlerine Rusların iskânıyla ne kadar büyük kâr elde edilir? Bununla birlikte onlar durumu ne kadar yakından tanırlarsa o zaman bunun ne kadar gerçekleştirilemez bir fikir olduğunu anlarlar." Tahliye söylentileri ve tahliye geniş kapsamlı değildi bu bile dağlıların güçlü faaliyetlerinin ortaya çıkması için yeterli oldu. Silahları ellerinden alınarak pasifize edilmiş köylere ağır yaptırımlar uygulanmış ve bir süre için Kozak hattının ilerlemesi durdurulmuştur.100 Ruslar sadece hedeflerine ulaşmaya çalışıyor, dağlıların maruz kaldığı haksız uygulamaları umursamıyorlardı. General Yevdokimov "cezalandırma seferleri" sırasında ne olup bittiği ile hiç ilgilenmezken Kozak hattının savunması ve Kozak ailelerinin güvenliği hususunda derin endişeler taşıyordu. Rus idarecilerinin bu umursamazlığı dağlıların direniş gücünü arttırmıştır. Naib Muhammed Emin ile iletişim yasaklanmış ve özel tedbirler alınmış olmasına rağmen bir süre sonra Naip Muhammed Emin ile bağlantılı olarak Kozak hattında güvenlik sorunları baş göstermiştir. 101

Kolonizasyon ve askerî şiddet uygulamaları karşısında Kuzey Kafkasya halkları arasında bir birlik yoktu. Feodal beyler ve din adamlarının yönlendirdiği toplumda halkın bir kısmı Çarlık rejimine karşı çıkarken diğer bir kısmı da Ruslarla işbirliği yapıyordu.102 Bu durumda Ruslar da yerli feodallere ve esnafa farklı usullerle yaklaşıyor, hemen her fırsat ve olayda çifte standart uyguluyordu. Bir taraftan Kafkasyalıların verimli topraklarına el konulup diğer taraftan da bu topraklar üzerine yeni Kozak stanitsaları inşa ediliyordu. Daha da ileri gidilerek, bu topraklar üst düzey Rus memurlarına mülk olarak dağıtılıyordu. Ancak Çarlık rejimiyle işbirliği yapan feodal beylerin topraklarına dokunulmuyordu. Hatta bu tip insanlar destekleniyordu. Bu işbirlikçilere rütbe ve daha başka imtiyazlar da veriliyordu. İşbirliği yapan yerli feodallerin halkın arazisini ellerinden almalarına, köylülerin kullandığı kamu topraklarını ele geçirmelerine yardım ediyorlardı. Böyle bir durumda iki ateş arasında kalan Kafkasyalılar için savaşmaktan başka yol kalmıyordu.103

Kuzey Kafkasya'nın kolonizasyonu Rus resmî belgelerinde ve tarih yazımında "пакорение" (pakorenie; fetih), "завоевание" (zavoevanie;fetih), "пирсоединение" (pirsoyedinenie; ekleme), "вхождение" (giriş), terimleriyle ifade edilmiştir. Bu yaklaşım artık bu toprakların Rus İmparatorluğu'nun bir parçası olduğu ve Kozakların iskânıyla şenlendirileceği şeklinde anlaşılıyor veya yorumlanıyordu.104 19. yüzyıla gelindiğinde kolonizasyon ve iskân uygulamaları Kafkasya'nın Kabardey bölgesinde de hız kazanmıştır. Kısa süre içerisinde Kafkasya'nın kalbi sayılabilecek bu bölgede birçok stanitsa ve müstahkem mevkiler kurulmuştur. Kabardey müstahkem hattı böyle teşekkül etmiştir. Bu hattın idare merkezi olarak da Nalçik tasarlanmıştı.105 Malka, Baksan, Çegem, Nalçik, Urvan, Wunhu (Uruh) çayları boyunca sıralanan müstahkem hat, Kabardeyleri daha aşağıdaki verimli ovalardan ve kışın at ve koyun sürülerini yaydıkları otlaklarından tamamen koparmıştır. Sadece Kabardeyleri değil, Malka ve Baksan ırmaklarının kaynak kısımlarında yaşayan Balkar dağlılarını da aynı akıbete mahkum etmiştir. Rus hükümetinin bu bariz işgalci uygulamaları Kabardeyler arasında gerek feodal beylerin gerekse köylülerin tepkisini çekiyordu. Kabardeyler Kafkas Çarlık Hükümeti'nin yetkililerinden topraklarının iadesini istiyorlardı.106

Ruslar Kafkasya'da amaçlarına ulaşmak için Hıristiyanlıktan da faydalanmak istemişler ve Kafkasya'da birçok misyonerlik merkezleri kurmuşlardır. Mozdok şehri bunlardan sadece biridir.107 Sömürgeci güç olarak Rusya'nın Ortodoks Hıristiyan Slavları bölgeye iskan etmesi sadece demografik bir hareket olmakla kalmayıp, kültürel bir hareket hüviyetini de taşımaktaydı. Zira göçmenler salt vücutlarıyla değil, dinleri ve kültürleriyle birlikte geliyorlardı. Bu, devam eden savaşa bir de dinî ve kültürel boyut katmıştır. Yani bu savaş aynı zamanda hem siyasî hem ekonomik hem dinî hem de kültürel bir savaş olarak çok boyutlu yürütülmüştür.

Sonuç olarak Rus Çarlığı, Kuzey Kafkasya'nın kolonizasyonunda otorite tan..mayan savaşçı ve yağmacı toplum özelliklerine sahip olan Kozakları zor kullanarak çok acımasızca, hemen her açıdan suistimal ederek Kafkasyalılara karşı kullanmış, onlara adeta etten bir
kalkan muamelesi yapmıştır. Kendi vatanlarını savunan Kafkasyalılara karşı vurucu güç olarak kullandığı gibi, istila ya da müsadere ettikleri dağlıların topraklarını işlemeleri temin edilerek bu asi topluluk bir süre sonra Rus Çarı'na ölümüne bağlı vergi mükellefleri haline getirilmiştir. Yeni toprakları keşif, ele geçirme ve kolonize etme aşamalarının hepsinde Kozaklar Rus Çarlığının elindeki en uygun malzeme olarak sonuna kadar kullanılmıştır. Ruslar öncelikle onların maceracı ve savaşçı özelliklerinden istifade etmek istemiş sonraları özellikle de Don Kozaklarının ziraata yatkınlıkları hesap edilerek ele geçirilen toprakların ekilip biçilmesi sağlanarak devlet kasasına ek gelir temin edilmiştir. Kozakların demografik bir unsur olarak Kafkasya'nın Slavlaştırılmasında ve Hıristiyanlaştırılmasında en önemli görevi ifa ettiklerini söyleyebiliriz. Kozakların iskânıyla Ruslar hem başlarına bela olan hareketli Kozak toplumlarını yerleşik hayata geçirmiş hem de o toprakların gerçek sahiplerinin  bölgedeki izleri silinerek tarihî coğafya adeta yeniden tanzim edilmiştir. Diğer taraftan Rusya merkez eyaletlerindeki aşırı nüfustan da kurtulmuştur. İskânla birlikte Kozak hattı kozmopolit bir yapıya bürünmüştür. Kolonizasyonun son aşamasında Kafkasyalıların olmadığı bir Kafkasya tasarlayan Rus Hükümeti, Kozak ve mujiklerin meskûn olduğu tamamen Ruslaşmış bir Kafkasya yaratma işinin en ağır yükünü onların omzuna yüklemiştir. Kozaklar, dağlıların yılmak bilmeyen, şiddetli saldırıları karşısında sivil Rus nüfusu korumak için kendilerini kalkan etmeye mahkûm edilmişlerdir. Yerine getirmeye zorlandıkları bu mükellefiyetleri çaresiz olarak benimseyen ve bunu bir hayat tarzı haline getiren Kozaklar, Kafkasya dağlılarının en amansız düşmanları olmuşlardır. Ancak bu düşmanlık Rus Çarlığının dayatması sonunda inşa edilmiş, tasarlanmış, kurgulanmış bir düşmanlıktır. Her iki tarafın da hayatta kalabilmek için bu mücadeleyi yürütmek zorunda kaldığını takdir etmek gerekir. Rusların Kafkasya'daki varlıklarını her bakımdan Kozaklara borçlu olduklarını söylemek yanlış olmayacaktır.

92 Belozörov, a.g.e., s.28.
93 Gudakov, a.g.e.,s.442.
94 З.Б. Кипкеева, Народы Северно Западнова и Центральново Кавказ и Население (60-е годы XVIII в. 60-е годы XIX в.), Москва. 2006. c.214-215. (Z.B. Kipkeeva, Narodı Severno Zapodnova i Tsentral'novo Kavkaz i Naselenie (60-e godı XVIII v 60-e godı XIX v.), Moskva 2006, s.214, 215.)
95 Kipkeeva, a.g.e., s.216.
96 Lapin, a.g.e., s.328.
97 Belozörov, a.g.e., s.29.
98 Lapin, a.g.e., s.442. 

99 Belozörov, a.g.e., s.31.
100 Lapin, a.g.e., s.332.
101 Марк Блиев, Россия и Горцы Большое Кавказа на пути цивилизации, Москва 2004, c.711.; (Mark Bliyev, Rossiya i Gortsı Bol'şovo Kavkaza na puti sivilizatsii, Moskova 2004, s.711.)
102 Dunlop, a.g.e., s.10

103 Berkok, a.g.e.,s.51-52.
104 Kozlov, a.g.e., s.111.
105 Nalçik, SSCB ve bugünkü Rusya Federasyonu içerisinde Kabardey-Balkar Otonom Cumhuriyeti'nin başkenti olarak belirlenmiş ve hâlâ bu statüsünü korumaktadır.
106 Kasumov, a.g.e.,s.44.
107 Luxembourg, a.g.e.,s.11.

KAYNAKÇA
 

Arşiv Belgeleri
BOA, H.H., No: 1589.
BOA, H.H., No: 1513.
 

Telif Eserler
ACAR Kezban, "Kafkasya'da Rus İstilası ve Direni.. Hareketleri", Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: XVIII, ss.516-521.
AKMAZ Ahmet, Rus Yayılmacılığı Karşısında Kafkasya Müridizm Hareketi (Doğuşu), Kayseri, 1994.
AKAK, Акты Сабрание Кафкаскую Археографическую Комиссию, , ул. Показывать. Имя. Берье, Тифлис 1866.,C:IV. (Akti Sabraniye Kafkaskuyu Arheografiçeskuyu Komissieyu, , St. Sov. Ad. Berje, Tiflis 1866.,C:I-V.)
ALLEN W.E.D.- MURATOFF Paul, Caucasian Battlefields A History of The Wars on The Turco-Caucasian Border 1828-1921, Cambridge, 1953.
AYDEMİR İzzet, Göç, Ankara 1988.
AYDIN Mustafa, XIX. Yüzyılda Kafkaslar'da Nüfûz Mücâdeleleri (1800-1830), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001.
BADDELEY John F., Rusların Kafkasya'yı İstilası ve Şeyh Şamil, Çev. Murat Özden, İstanbul, 1996.
BALA Mirza, "Çerkesler", İslam Ansiklopedisi , C.III, ss.376-386.
BARLAS Cafer, Dünü Bugünü ile Kuzey Kafkasya Özgürlük Mücadelesi, İstanbul, 1999. 

БЕЛОЗЁРОВ  Виталий Белозёров, Этническая Карта Северного Кавказа, Москва 2005,c.27.(Vitaliy Belozörov, Etniçeskaya Karta Severnogo Kavkaza, Moskva 2005, s.171.)
BERKOK İsmail, Tarihte Kafkasya, İstanbul, 1958.
БРОНЕВСКИЙ С.М.Броневский, Новей..ия ..известия о Кавказе, Санкт-Петербург 2004, c.171. (S.M. Bronevskiy, Noveyıiya İzvestiya o Kavkaze, Sankt-Peterburg 2004, s.171.)
SPENCER Captain, Turkey, Russia, The Black Sea And Circassia, London, 1854.
DEVLET Nadir, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1915-1917), Ankara 1999.
DUNLOP John B., Roots of a Seperatist Conflict, Cambridge, 1998.
ESADZE Semen, Çerkesyaının Ruslar Tarafından İşgali Kafkas-Rus Savaşlarının Son Dönemi, (Hatırat), Çev. Murat Papşu Ankara, 1999.
.ФАДЕЕВ А.В.,Россия и Кавказ Первый договор XIX ст. Академия Наук СССР, Москва, 1960. (Fadeev, A.V.,Rossiya i Kavkaz Pervoy Treti XIX v. Akademia Nauk SSSR, Moskva, 1960.
ГУДАКОБ В.В, Северо-Западнфай Кавказ в Системе Межетнических Отношений с древних времен до 60-х годов XIX века, издательство с. Петербургского университета 2007,c.441. (V.V: Gudakov, Severo-Zapadnıy Kavkaz v Sisteme Mejetniçeskih Otnoşeniy s drevneşih vremen do 60-h godof XIX veka, izdatel'stvo s. Peterburgskogo Universiteta 2007, s.441.)
İNALCIK Halil, Osmanl..-Rus İlişkileri (1492-1700), Ankara, 2003.
JAİMOUKHA Amjad, The Circassian Handbook, England, 2001.
KAFLI Kadircan, Şimali Kafkasya, İstanbul, 1942.
KASUMOV Ali-KASUMOV Hasan, Çerkes Soykırımı, Çerkeslerin XIX. Yüzyıl Kurtuluş Savaşı, Ankara, 1995.
КИПКЕЕВА З.Б., Народы Северно-Западново и Центральново Кавказ и Население (60-е годы XVIII в. 60-е годы XIX в.), Москва 2006, с.214. (Kipkeeva, Z.B., Narodı Severno-Zapadnovo i Tsentral'novo Kavkaz i Naselenie (60-e god.. XVIII v 60-e god.. XIX v.), Moskva 2006, s.214.)
KLAPROTH Julius Von, Travels in The Caucasus and Georgia, Translater: F. Shaberl, London, 1814.
КОЗЛОВ, Л.А., Кавказ на Судбах Казачества (XVI-XVIII вв.) Санкт-Петербур 1996. (Kozlov, L.A., Kavkaz na Sudbah Kazaçestva (XVI-XVIII yy.)Sankt-peterburg, 1996.)
KURAT Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara, 1990.
KURAT, Akdes Nimet- TEM..R Ahmet, "Sibir (Sibirya) Hanlığı" Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1992, s.437-450.
LONGWORTH Philip, The Cossacks, Newyork, 1970.)
LUXEMBOURG N., Rusların Kafkasya'yı işgalinde İngiliz Politikası ve İmam Şamil, Çev. Sedat Özden, İstanbul, 1998.
MATVEEVA Anna, North Caucasus; Russia's Fragile Borderland, London, 1999.

MET ÇÜNATIKHO Yusuf İzzet Paşa, Kafkas Tarihi, Sadeleştiren: Fahri Huvaj, Ankara, 2002
ÖZBAY Özdemir, Dünden Bugüne Kuzey Kafkasya, Ankara, 1995.
POLLOCK Sean, A New Line in Russian Strategic Thinking and in North Caucasia, Harward 2004.
POTOCKİ Kont Jan, Podróz przez Stepy Astrachania i na Kaukaz 1797-1798, Paris, 1829.(www.pbi.edu.pl)
ПОТТО В.А., Кавказская Война, Москва 2007. (Potto, V.A., Kavkazskaya Voyna, Moskva 2007.)
RASONYI Laszlo, Tarihte Türklük, Ankara, 1988.
SAID Edward, Şarkiyatçılık, İstanbul, 2001.
SAYDAM Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Ankara, 1997.
SERTÇELİK Seyit, "Rus İmparatorluğu'nun Avrupa Yakasında Yaşayan Türklerin Demografik Dağılımı ve Çarlık Rusya'sının Türklere Yönelik Politikaları" Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: XVIII, ss.385-399.
В.В.ТРЕПАВЛОВ, (Атбетстбенный Редактов), Россия и Северный Кавказ: 400 Лет Войны?, Москва 1998. (V. V. Trepavlov, ( Atbetstbennıy Redaktov), Rossiya i Severnıy Kavkaz: 400 Let Voynı?, Moskva, 1998.)
TEMİZKAN Abdullah, "Popüler Tarihi Romanlarda Oryantalist Yaklaşımlar", Prof.Dr. Kazım Yaşar Kopraman Armağanı, Editör. Prof. Dr. Edip Semih Yalçın, Ankara, 2003., ss.670-677.
YILMAZÇELİK İbrahim,-ERTÜRK Yaşar, "XIX. Ve XX. Yüzyıllarda Türkiye'nin Kafkasya Politikası", Sekizinci Askerî Tarih Semineri, C.I, XIX. ve XX. Yüzyıllarda Türkiye ve Kafkaslar, (24-26 Ekim 2001- İstanbul), Ankara, 2003., s. 186.

Kaynak: Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XIII/2 (Kış 2013), s.313-336