BANA ÖZNESİZ BİR CÜMLE KURABİLİR MİSİN ABİDİN!!!

Fiillere Giriş adlı yazımızda Çerkesçe fiillere nesne şahıs eki, özne şahıs eki ve tümleç ekleri eklenebildiğini anlatmıştık Tabi ki her fiilde  bu üç şahıs ekinin olması beklenemez. Çünkü her cümlede üç şahıs olması düşünülemez. Aslında cümlenin yüklemi olan fiilin durumuna göre bir cümlede üç şahıs olabileceği gibi iki şahıs hatta tek bir şahıs olabilir. Şimdi bunları birlikte inceleyelim. “Ahmet seni bana verdi.” Cümlesinde Ahmet, sen ve ben şeklinde üç şahıs vardır. Ahmet özne, seni nesne bana ise cümlenin tümlecidir. Elma yiyen bir insan gördüğümüzde “Ahmet elma yiyor” cümlesini kurarız.  Ahmet’in özne, elmanın nesne olduğunu net olarak anlayabiliriz. Zaten bu cümlede biri Ahmet diğeri elma olmak üzere iki varlık vardır. Ahmet uyuyor cümlesinde ise sadece Ahmet vardır. Bu yazının konusu tek bir şahıs bulunabilen cümleleri incelemek ve başlıktaki soruya cevap aramaktır. TEK BİR ŞAHIS BULUNAN FİİLLER Çerkesçede herhangi bir cümlede sadece tek bir varlık var ise o varlık cümlenin nesnesidir. Bir cümlenin özne ve nesnesi ne demektir öncelikle iyi anlamak gerekir. Özne: işi yapan varlık, şahıs Nesne: yapılan işten etkilenen varlık, şahıs İnsan, hayvan veya cansız bir varlık olsun, dilbilimi açısından her şey bir nesne, özne veya tümleç olabilir. Erimiş olan bir yağ gördüğümüzde “yağ eridi” cümlesini kurarız.  Peki bu cümlenin özne ve nesnesini nasıl bulabiliriz? Zira bu cümlede varlık olarak sadece yağ var. “Yağ”  bu cümlenin öznesi midir yoksa nesnesi midir? Bu yazıyı okuyanların çoğunluğunun bu soruya vereceği cevap “tabi ki özne” şeklinde olacaktır.  Çünkü bu yazıyı okuyabildiğine göre Türkçe biliyor ve Türkçe düşünüyor demektir.  Dahası okullarda bizlere hep öyle öğretilmiştir. Nesne almayan fiil (geçişsiz fiil) kavramını biliriz de özne almayan fiil bize ters gelir. Öznesi olmayan cümle olmaz diye kafamıza yerleştirmişizdir bir kere…. Hâlbuki ki en doğrusu (Çerkesçe açısından) öznesi olmayan cümle olabileceği halde, nesnesi olmayan bir cümlenin asla olamayacağıdır. Yani Çerkesçe açısından geçişsiz fiil nesne alamayan değil özne alamayan fiildir. Sorumuza tekrar dönersek, özne, cümledeki işi yapan şahıs olduğuna göre, sorgulanması gereken, “yağ” ın bir iş yapabilme yeteneği olup olmadığıdır. Yağ cansız bir varlık olduğu halde kendi başına bir iş yapabilir mi? Erime işini yağ mı yapmıştır? Yani dil bilimini falan bir kenara bırakarak düşünelim lütfen. Yağın kendi başına bir iş yapabilme yeteneği var mıdır? Yoksa yağı eriten başka bir güç mü vardır? Ahmet yağı eritebilir. Havanın sıcaklığı yağı eritebilir.  Ama yağ kendi başına erimez. Ortada yapılan bir iş varsa orada bir hareket veya enerji olması gerekir.  Bir eylemi gerçekleştirebilme yeteneği sadece ve sadece bir enerjiye sahip varlıklara aittir. Bu varlıklar insan, hayvan yada bitki gibi canlı varlıklar; sıcak, soğuk, rüzgar, su gibi enerjiye veya  potansiyel enerjiye sahip cansızlar ya da motor, robot, bilgisayar vb gibi otomatik çalışabilen araçlar olabilir. Bu anlamda yağın kendi başına eriyemeyeceği açıktır. Yağ kendi başına bir iş yapabilme yeteneğine sahip değilse nasıl olur da bir cümlenin öznesi olabilir? Peki yağ kelimesi özne olamayacaksa nesne olma ihtimalini sorgulayalım. “yağ eridi” cümlesinde yapılan işten etkilenen varlık cümlenin nesnesi olacağına göre, yağın erime işinden etkilenip etkilenmediğini sorgulamak gerekir. İş erime işi olduğuna göre eriyen varlığında yağ olduğu açık olduğuna göre erime işinden etkilenen nesnenin yağ olduğu da açıktır. O halde yağ kelimesi bu cümlenin nesnesi olmalıdır öyle değil mi? Görülüyor ki, bu cümledeki yağ kelimesine, özne olmaktansa nesne olmak daha çok yakışıyor. Türkçe dilinde fiillerde nesne eki bulunmadığı için örnekteki yağ kelimesinin özne mi nesne mi olduğu günlük konuşmada hiçbir öneme sahip değildir.  Üstelik Türkçede özne eki diye bir ek de yoktur. Ancak unutulmamalıdır ki çerkesçede fiillerde hem nesnenin hem de öznenin bir yansıması bulunur. İşte “yağ eridi” örneğinde olduğu gibi, cümlede tek bir şahıs varsa fiilde nesne eki mi, özne eki mi olacak sorusunun cevabı “kesinlikle nesne eki olacak” şeklinde olmalıdır. Unutulmamalıdır ki ÇERKESÇEDE NESNESİZ BİR CÜMLE KURULAMAZ… dolayısıyla tüm fiillerde nesnenin bir yansıması vardır. (3. Tekil şahıs istisna) Türkçede bu durum çok önemli sayılmayarak yağ gibi kendi başına bir iş yapamayan varlıklar cümlede özne durumunda bulunabilirler. Fakat Çerkesçede, kendi dinamikleri ile bir varlığa etki edemeyen cansız varlıklar bir cümlenin öznesi olamazlar. (şahıslaştırma başka bir konu…)  O varlıklar ancak ve ancak cümlenin nesnesi olabilirler… Bu durumda çerkesçede yağ eriyor cümlesinin karşılığı olan “тхъур тIкlуащ” cümlesinin nesnesi yağ=тхъу ise cümlenin öznesi nedir? İşte burada NESNEL ÖZNE kavramı devreye girer. Birileri çıkıp da “yahu bu adam çıldırmış. Hiç öznesi olmayan cümle olur mu” derlerse onlara “ahanda size özne” demekten başka bir işe yaramasa da NESNEL ÖZNE kavramı bu durumda kullanılabilecek en iyi Türkçe terimdir. Yağ kelimesi, Türkçede özne görünümünde olmasına rağmen Çerkesçede nesne görünümündedir. Bu anlamda aşağıdaki iki seçenekten birini kabul etmek zorundayız. 1.Çerkesçede öznesiz bir cümle olabilir ama nesnesiz bir cümle asla olamaz. (Türkçede nesnesiz cümle olabiliyorsa Çerkesçede de öznesiz cümle pekala olabilir) 2. Çerkesçede yüklemi geçişsiz fiil olan cümlelerdeki özne NESNEL ÖZNEdir. ( ben buna NESNEL ÖZNE tabirini uygun görüyorum.) Şimdi de işi yapan ve yapılan işten etkilenenin canlı bir varlık olduğu bir örneği inceleyelim. uyuyan bir kişi gördüğünüzde “Ahmet uyuyor” cümlesini kuruyoruz. Peki bu cümledeki Ahmet’in, uyuma işini yapan özneolduğunu mu yoksa uyuma eyleminden etkilenen Nesne olduğunu mu düşünmeliyiz? Zira uyuyan insan kendi başına bir eylem yapma yeteneğine sahiptir. Gerçekte Ahmet bu cümlenin hem öznesi hem de nesnesidir. ÇERKESÇE açısından, burada da tek bir şahıs olduğu için tıpkı “yağ eridi” cümlesinde olduğu gibi Ahmet Özne değil nesne durumundadır. Yani Ahmet hem işi yapan (uyuyan), hem de yaptığı işten etkilenen (uyku durumunda olan) kişi olarak, Türkçe kendisine özne muamelesi yaptığı halde Çerkesçe de kendisine Nesne muamelesi yapmaktadır. Sonuçta Türkçenin yorumu ne kadar doğru ise Çerkesçenin yorumu da o kadar doğrudur. Yüklemi geçişsiz fiil olan tek şahıslı cümlelerdeki o tek şahıs cümlenin nesnesidir. Dolayısıyla sonuna nesne eki olan   r (kiril yazılışı = р)  getirilir. Fiildeki yansıması da nesne şahıs eki şeklindedir.   uyumak, beslenmek, gibi canlıların yaptıkları ve aynı zamanda etkilendikleri işler, çalışmak gibi hem canlıların hem de cansızların yaptıkları ve etkilendikleri işler, damlamak, erimek gibi sadece cansızların yaptkları ve  etkilendikleri işler Türkçede özne şahıs eki alırlarken, çerkesçede nesne şahıs eki alırlar… Aslına bakılırsa Türkçede özne şahıs eki, nesne şahıs eki, tümleç şahıs eki gibi kavramlar dahi yoktur. Türkçede bir tane şahıs eki kavramı vardır. O da öznenin fiildeki yansıması olan şahıs ekidir. Tabi ki Çerkesçede fiile özne, nesne ve tümleç şahıs ekleri eklendiği için şahıs ekinin hangi öğeyi temsil ettiğini bilmek son derece önemlidir. Çerkesçede nesne şahıs eki ve özne şahıs eklerini tablo halinde verelim. Gerekli açıklamaları yaparak, ve örnek vererek konuyu tamamlayalım….

	ben	sen	o	biz	siz	onlar
nesne	Sı (сы)	W (у)	---	Dı (ды)	Fı (фы)	..xe (хэ)
özne	s-z (с-з)	b-p (б-п)	Yi (и)	d-t (д-т)	v-f (в-ф)	Ya (я)

  1) Nesne şahıs eklerindeki “ı = ы” dikkatinizi çekmiş olmalı. Tekil 2. Şahıs olan sen=w (у) nın sonunda ı olmasa bile sorun yok. Çünkü onun özne eki çok farklı harfler. 2) III. şahısların tekil ve çoğul nesne şahıs ekleri de dikkat çekicidir. 3. Tekil şahıs nesne eki yoktur. Ancak bu ekin olmaması başlı başına özel bir durum olduğu için sorun olmamaktadır. Yani ek yoksa 3. Tekil şahıstır. Örneklerde dikkat çekmek için 3. Tekil şahıs eki yerine ___ işareti koyulacaktır. 3) III. çoğul şahıs nesne eki ise diğerlerinin aksine fiilin sonuna getirilen xe ekidir. 4) Özne eklerine dikkat edilirse aynı harflerin yumuşak ve sert versiyonları bir aradadır. Fiilde özne ekinden hemen sonraki harf yumuşak veya sesli harf ise yumuşak olan ses, sert olması durumunda ise sert olan ses kullanılır. Örnekler sadece nesne şahıs eki olabilecek fiillerdir. Nesne şahıs ekleri büyük harflerle gösterilmiştir. Ayrıca tüm dersler boyunca verilen örneklerde nesne şahıs ekleri ve cümledeki nesne kırmızı, özne şahıs ekleri ve cümledeki özne mavi, tümleç ekleri ve cümledeki tümleç ise yeşil renkle gösterilecektir. Ben uyudum =сэ СЫжэящ Sen çalıştın =  уэ Улэжьащ o güldü = ар  __дэхьэшхащ biz sevindik = дэ ДЫгуфlащ siz gittiniz = фэ ФЫкlуащ onlar geldiler = ахэр къэкlуаХЭщ yağ eridi = тхъур  __тlкlуащ Şimdi de hem özne hem nesne şahıs eki alabilecek fiillerle birkaç örnek görerek aradaki farkı anlamaya çalışalım. Ben elma yedim. = сэ мыlэрысэ  __сшхащ Sen elmayı yedin. = уэ мыlэрысэр  __ пшхащ Ahmet beni gördü. = Ахьмэт(ым) сэ(р) С(Ы)илъэгъуащ Biz seni seviyoruz. = дэ фlыу Удолъагъу Örnekler çoğaltılabilir.  Ancak amacımız kelime öğretmekten ziyade mantığı kavratmak olduğu için bu kadar örnek yeterli. Bir sonraki yazıda iki şahıslı cümleleri ve fiillerin durumunu inceleyeceğiz. SAYGILAR…. ABAZE Salim KABLAN