DÖRT ŞAHISLI CÜMLELER…

İçerisinde dört şahıs bulunan  bir cümle kurmamız gerekiyor. Önce Çerkesçeyi bir kenara bırakarak olayı anlamaya çalışalım. Sonra cümleyi çerkeseçe olararak kurmaya çalışalım. Her cümle bir yargı bildirir. Bir olay bildirir. Öyle bir olay düşünelim ki içinde dört adet şahıs olsun…

1. İşi yapan özne
2. İşten etkilenen nesne
3. İşin yöneldiği,ayrıldığı veya yapıldığı,yer yani tümleç
4. ???

Dödüncü kişiyi bulmak zor gibi…. Üç şahıslı cümlelerde verdiğimiz bir örneği düşünelim. Ahmet, Elma, kova örneğinde Ahmet elmayı kovaya koydu. Cümlesini kurmuştuk. Peki bu cümleye Mehmet adında bir kişiyi daha dahil edersek Mehmet’in bu cümledeki görevi ne olacak? Bu cümlede Mehmet’e ancak şöyle bir görev ihdas edebiliriz. Ahmet, Mehmet’e söyleyerek elmayı kovaya KOYDURUR. Ve Mehmet de emri yerine getirir. o durumu iki cümle ile de ifade edebiliriz. “Ahmet Mehmet’e emir verdi. Mehmet de elmayı kovaya koydu.” İstersek lafı fazla dolandırmadan tek cümle ile “Ahmet elmayı kovaya koydurdu” şeklinde tek bir cümle ile de ifade edebiliriz. Türkçede “koydurdu” fiilini düşündüğünüzde koyan kişi, koyduran kişi, koyulan nesne ve nesnenin koyulduğu yer olmak üzere dört şahıs olduğu anlaşılır. Öznenin eylemi başkasına yaptırdığını anlatan fiillere Türkçede oldurgan ve  ettirgen fiiller diyoruz. Eğer geçişsiz bir eylemi birine yaptırıyorsanız oldurgan, geçişli bir eylemi birine yaptırıyorsanız ettirgen fiildir.  Çerkesçe için de bu kavramı kullanalım ve diyelim ki, dört şahıslı cümleler ettirgen fiilli cümlelerdir…  oldurgan fiilli cümlelerde ise işi yaptıran, yapan ve  işin yapıldığı yer olmak üzere üç şahıs vardır. Şimdi  çerkesçedeki oldurgan ve ettirgen fiiller nasıldır inceleyelim. Bu fiilleri anlamak için  гъэ ön ekini öğrenmeliyiz.. ГЪЭ  YAPIM EKİ Гъэ eki çerkesçedeki istisnasız bütün fiillere ve sıfatlara eklenebilen bir ön ektir. Bu ekin görevi aslında bir tanedir ve nettir. Ancak önüne geldiği kelimenin yapısında ne gibi değişiklikler olduğunu anlayabilmek için 3 alt başlık halinde kısaca incelemeliyiz.  

1. Tek şahıslı kelimelere gelen гъэ ön eki:

1.a) Sıfatlara gelen гъэ ön eki: дахэ = güzel                                 гъэдэхэн = güzelleştirmek йын = büyük                                 гъэйынын = büyütmek лъапIэ = pahalı değerli               гъэлъэпIэн = değerlileştirmek, (misafiri ağırlamak, birin övmek, değerli olduğunu belirtmek gibi…) örneklerde görüleceği gibi sıfatlara getirilen гъэ ön eki, bu sıfatları fiil haline sokar.  Fiilleşen bu kelimeler geçişli fiildir. Bu kelimeler geçişli ama vektörel olmayan fiil haline dönüşür… bu fiillerin cümlenin yüklemi olduğu cümlelerde tıpkı yükleminde geçişli ama vektörel olmayan cümlelerde olduğu gibi biri nesne biri ÖZNE  olmak üzere iki şahıs bulunur. Сыдахэщ = ben güzelim (isim cümlesidir. Nesnel özne vardır.) Сыбгъэдэхащ =beni sen güzelleştirdin= сыбгъэдэхагъ (cümlede hem nesne, hem de gerçek özne vardır.) Узгъэжейащ =seni ben uyuttum= узгъэчийагъ   ГЪЭ EKİ CÜMLEYE ÖZNE GİRMESİNE NEDEN OLMUŞTUR.   1.b) vektörel olmayan geçişsiz fiillere gelen  гъэ eki: кIуэн = gitmek                                        гъэкIуэн =(bir kişiyi) göndermek (git emri vermek) жейын = uyumak                                   гъежэйын = (bir kişiyi)uyutmak лэжъэн = çalışmak                                 гъэлэжъэн = (bir kişiyi, bir şeyi) çalıştırmak   yine örneklerden de anlaşılacağı üzere geçişsiz olan bir fiil гъэ ön ekini aldığında artık geçişli hale gelmektedir. Örnek cümle ile inceleyelim. Сэ сыжейащ = ben uyudum. (tek bir şahıs var uyuyan kişi cümlenin nesnel öznesi) Сэ уэ узГЪЭжейащ = ben seni uyuttum (uyuyan kişi hala cümlenin nesnesi ancak bu kez gerçek bir özne girdi cümleye) Çünkü artık bir işten etkilenen nesne ve  işi yapan bir ÖZNE vardır. Örneklerde uyuma işini yapan biri ve onu uyutan başka biri vardır. Uyuyan kişi kendi uyumuş olduğunda cümlenin nesnesi oluyordu. Hala cümlenin nesnesidir ancak cümleye gerçek bir ÖZNE girmiştir artık. YANİ ГЪЭ EKİ CÜMLEYE BİR ÖZNE EKLENMESİNE SEBEP OLMUŞTUR.   Гъэ eki geçişsiz bir fiili geçişli hale getirse de vektörel olmayan bir fiili vektörel hale getirmez. Dolayısıyla oldurgan fiil diyebileceğimiz bu fiiller geçişli ama vektörel olmayan fiillerle aynı özellikleri gösterirler.    

1. 2.    İki şahıslı fiillere gelen гъэ ön eki:

Yazılarımı takip edenler iki şahıslı fiil dediğimde 1.- nesne ve tümleç eki alabilen fiiller ile 2.- nesne ve özne eki alabilen fiillerden bahsettiğimi bileceklerdir. Bu iki başlığı incelemeye başlamadan önce, büyük bir parantez açarak önemli bir fonetik kuralı anlatmam gerekiyor.. Çerkesçenin yapısının nasıl olduğunu artık çok iyi biliyor olmalıyız. Ekler kökler birleşerek kelime oluşturuyorlar. Bu eklerin bir araya gelmelerinde önemli bir fonetik kural var. Ünlü ile biten bir ekin ardından ünlü ile başlayan başka bir ek gelecek olursa ilk ekin sonunda bulunan ünlü düşer. (çerkesçede u=у sesinin ünlü olmadığını lütfen dikkate alınız. İlgili yazımı okumak için tıklayınız) щIэ и = щIи хэ и = хи гуэ и = гуи   Ancak örnekler incelendiğinde şöyle bir sorun ortaya çıkacağı görülür. Ona anlamındaki “е”  ile 3. Tekil şahıs özne eki olan “и” ekleri bir araya geldiklerinde eklerden ilki düşeceği için sanki hiç orada olmamış gibi yanlış bir anlam ortaya çıkacaktır. Е и = и  (yeyi = yi) ilk ek olan е=ye yok oldu. мыIэрысэр Е-с-тащ = elmayı ona ben verdim мыIэрысэр Е-п-тащ = elmayı ona sen verdin мыIэрысэр Е-и-тащ = elmayı ona o  verdi. Son örnekte söz konusu е и karşılaşmasını görüyoruz.  Еи=и sonucuna göre cümlenin “мыIэрысэр итащ ” olur ki burada e ekinin kaybolmasından başka bir durum yoktur. Аnlam bozulmaktadır.  Bu durum dilimizde oldukça sık rastlanan bir durumdur. İşte çerkesçede BELİRGİNLEŞTİRME harfi olarak görev yapan р = r harfi burada imdada yetişerek, bu aksaklığın önüne geçer…”мыIэрысэр йритащ” , batı lehçesinde ise “мыIэрысэр ритыгъ.” Те и = ти kaynaşmasında da üstlenmek zorundadır. Çünkü te ekinin okunuşu “tey” şeklindedir ve sondaki y sesi önemlidir. Те и = три şeklinde birleşme meydana gelir.. Bakınız. Хэ-с-хащ = хэсхащ= aralarından ben ayırdım                                         тесхащ = üstünden ben ayırdım Хэ-п-хащ = хэпхащ = aralarından sen ayırdın                                           тепхащ = üstünden sen ayırdın Хэ-и-хащ = хихащ = aralarından o ayırdı.                                                  ТРихащ = üstünden o ayırdı Her iki örnek dikkatlice incelendiğinde yapılarının aynı olduğu sadece kalın yazılan örnekte теи birleşmesinde е  harfinin düşerek araya r harfi girdiği görülecektir... Hatırlarsanız konum belirteçlerimizden biri kova gibi nesnelerin içini refere eden и eki idi. 3. Şahıs özne eklerimiz ise и  ve йа dır. Tıpkı üst konumu refere eden те ekinde olduğu gibi и konum belirtecinde de belirginleştirme eki olan р ye ihtiyaç doğacaktır. И-хын = (bir şeyi) (bir şeyin içinden) çıkarmak И-с-хащ =исхащ = içinden çıkardım И-п-хащ = ипхащ = içinden çıkardın И-и-хащ = ирихащ = içinden çıkardı И-йа-хащ = ирахащ = içinden çıkardılar   Bahsettiğim bu fonetik kural istisnasız her zaman geçerli olan bir kuraldır.  Aşağıda bu kurala ihtiyacımız olacağı için iyi anlamakta fayda var. Şimdi iki şahıslı fiillerde гъэ ekini incelemeye geçebiliriz.   2.a) Vektörel olmayan geçişli  fiillere(nesne ve özne eki alabilen fiillere) gelen гъэ ön eki: Geçişli fiillerde işi yapan gerçek özne ve yapılan işten etkilenen nesne zaten mevcuttur. Peki гъэ ön eki eklendiğinde nasıl bir değişim oluyor birlikte inceleyelim. тхьэшIын = bir şeyi yıkamak (vektörel olmayan geçişli fiil) гъэтхьэщIын = (bir şeyi ) (bir kişiye) yıkatmak (vektörel olmayan geçişli fiil) yukarıdaki iki fiil üzerine konuşmak gerekir. Şimdiye kadar verdiğimiz örneklerde (bir kişiye) şeklinde açıklama yaptığımız tüm fiiller vektörel fiillerdi. Fakat гъэ ön ekinin bu fiile kattığı (bir kişiye) bir işi yaptırma durumu ile bir kişiye yönelen fiili karıştırmamak gerekir. Yıkatmak işini yaptırdığımız kişi ile yıkattığımız kişi farklı kişilerdir. Yıkatmak fiil üzerine konuşacak olursak aşağıdaki örneklerde tümleç durumundaki ben sen o, eylemin tümleç için yapıldığı ve tümlece yöneldiği duruma örnektir. гур къысху-и-тхьэщIащ =o, arabayı, benim için yıkadı. Гур къысху-е-б-гъэтхьэщIащ = sen, arabayı ,benim için yıkattın. (birine yıkattın) Гур къыпху-е-з-гъэтхьэщIащ = ben, arabayı senin için yıkattım. (birine yıkattım) Гур къысху-е-и-гъэтхьэщIащ = o, arabayı benim için yıkattı. (birine yıkattı) Son örnekte е и bir araya geldiği için Гур къысхуРугъэтхьэщIащ şekline dönecektir.   Aşağıdaki örnekler ise yukarıdaki örneklerin aksine, tümleç durumundaki kişiler eylemin kendileri için yapıldığı kişiler değil, eylemin yaptırıldığı kişilerdir. Yani örnek cümlemizde arabayı yıkayan kişiler tümleç durumundadır. Гур с-тхьэщIащ = arabayı ben yıkadım. Гур с-е-б-гъэтхьэщIащ = arabayı bana yıkattın. Гур у-е-з-гъэтхьэщIащ = arabayı sana ben yıkattım. Гур у-е-и-гъэтхьэщIащ = arabayı sana o yıkattı. = гур уригъэтхьэщIащ Гур с-е-и-гъэтхьэщIащ = arabayı bana o yıkattı. = гур сригъэтхьэщIащ Гур и-е-и-гъэтхьэщIащ = arabayı ona, o yıkattı. = гур иригъэтхьэщIащ (yıkatan o ile yıkayan o aynı kişi değil)   Yıkatmak = гъэтхьэщIын fiilinin iki değişik çekimi arasındaki tümleç farkını anlamak önemlidir. Lütfen dikkatlice inceleyiniz.   Шхэн = yemek yemek. (geçişsiz fiil)    шхын = bir şeyi yemek (geçişli fiil) шхащ = О yedi. (vektörel olmayan geçişsiz fiilli cümle) tek kişi= o мыIэрысэр    с-шхащ= elmayı BEN yedim.  (vektörel olmayan geçişli fiilli cümle ) iki kişi = onu ben мыIэрысэр  е-з-гъэшхащ = elmayı ona ben yedirdim. (vektörel geçişli cümle) üç kişi = onu ona ben мыIэрысэр  с-е-б-гъэшхащ = elmayı bana sen yedirdim. (vektörel geçişli cümle) üç kişi = onu bana sen мыIэрысэр с-е-и-гъэшхащ = мыIэрысэр сРигъэшхащ = elmayı bana o yedirdi. (vektörel geçişli cümle) üç kişi = bana onu o мыIэрысэр сригъэшхащ = elmayı bana o yedirdi. мыIэрысэр сабим сху-е-и-гъэшхащ = схуригъэшхащ = o, elmayı benim için çocuğa yedirdi.   2.b) vektörel olan geçişsiz fiillere gelen гъэ ön eki: Geçişsiz olduğu halde vektörel olan fiillerde özne olamayacağı halde tümleç bulunabilir. е-плъын = (bir şeye) bakmak е-уэн = (bir şeye) vurmak Bu fiiller geçişsiz olduğu için gerçek özne eki olmayacağını biliyoruz. Ana kalıbımızın                           Nesne (artı) (varsa) tümleç (artı) (varsa) özne (artı) fiil kökü Şeklinde olduğunu hatırlarsak tümleç eki olan е ile özne eki olan и yan yana gelme durumları olamayacağı için bu durumda araya belirginleştirme eki olan р girmeyecektir. Сы е уащ = сеуащ = сеуагъ   = ben ona vurdum. Сы е плъащ = сеплъащ = сеплъыгъ = ben ona baktım. Сы е  дэIуащ = седэIуащ = седэIугъ = ben ona dinledim. (ona kulak verdim gibi düşünün.)   Ancak гъэ ön eki olan fiiller her durumda geçişli olacağı için  гъэ ön eki gelmiş olan bu fiillerde artık gerçek özne eki bulunacak ve tekil ve çoğul üçüncü şahıslarda  е и karşılaşması olacağı için araya р belirginleştirme eki girecektir. едэIуэн = (bir şeye) dinlemek                             е-гъэ-дэIуэн =(bir şeye) (bir kişiyi) dinletmek е-плъын = (bir şeye) bakmak                              е-гъэ-плъын = (bir şeye) (bir kişiyi) baktırmak е-уэн = (bir şeye) vurmak                                    е-гъэ-уэн = (bir şeye) (bir şeyi) vurdurmak   усэр  е-з-гъэдэIуащ = е-з-гъэдэIуагъ = şiiri ona ben dinlettim. усэр  е-б-гъэдэIуащ = е-б-гъэдэIуагъ = şiiri ona sen dinlettin. Bu iki örnekte 1. Ve 2. Şahıslar olduğu için р ekine ihtiyaç hissettirecek bir durum yoktur. Ancak 3. Şahısların olduğu aşağıdaki örnekleri dikkatle inceleyin. Усэр е-и-гъэдэIуащ = е-и-гъэдэIуагъ =  şiiri ona o dilletti. = усэр иригъэдэIуащ = усэр ригъэдэIуагъ Усэр е-йа-гъэдэIуащ = е-йа-гъэдэIуагъ =şiiri ona onlar dinletti = усэр ирагъэдэIуащ=рагъэдэIуагъ Doğu ve batı diyalektleri arasındaki fark dikkatinizi çekmiştir. Batı diyalektinde en baştaki и sesi düşüyor.      

1. 3.    Üç şahıslı fiillere(Geçişli ve vektörel olan fiiller) gelen гъэ ön eki:

Хьын = (bir eşyayı taşıyarak) götürmek  (zaten geçişli fiil, iki şahıs var) мыIэрысэр С-хьащ = elmayı ben götürdüm. Гъэ-хьын = (bir eşyayı) (bir kişiye taşıtarak) götürtmek (geçişlilik derecesi arttı, üç şahıs var, ETTİRGEN FİİL HALİNE GELDİ)   З-гъэ-хьащ = onu götürttüm (biriyle gönderdim) хуэ-гъэ-хьын = (bir eşyayı)(bir kişiye taşıttırarak)(bir başka kişiye) göndermek (4 şahıs var,vektörel ettirgen fiil haline geldi.) Örneklerde de görülüyor ki, гъэ ön eki geldiğinde fiilimize bir şahıs daha girmektedir. Zaten geçişli olan dolayısıyla nesne  ve öznesi olan bir fiile eklendiğinde ise geçişlilik derecesi artmakta ve -Çerkesçenin yapısına en  uygun olacak bir tabirle-  özne sayısı ikiye çıkmaktadır….biri eylemi yapan, diğeri eylemi yaptıran şahıs… мыIэрысэр схьащ. = elmayı ben götürdüm. мыIэрысэр Ахьмэт ху-е-с-хьащ = elmayı Ahmet’e ben götürdüm. мыIэрысэр Ахьмэт ху-е -з-гъэ-хьащ = elmayı Ahmet’e ben (biriyle) gönderdim. мыIэрысэр Ахьмэт ху-е -б-гъэ-хьащ = elmayı Ahmet’e sen (biriyle) gönderdin. мыIэрысэр Ахьмэт ху-е-и-гъэ-хьащ= elmayı Ahmet’e O (biriyle) gönderdi. Bu son cümlede е ile и ekleri ard arda geldiği için araya belirginleştirme harfimiz girerek хуРигъэхьащ şekline dönüşür.   Kısa bir açıklama yaparak bugünkü yazımı bitireyim. Cümledeki şahıs sayılarına göre dil bilgisi kurallarını anlatmak, oyunun kurallarına uyar mı uymaz mı bilemiyorum ancak benim anlatmamı kolaylaştıracağını ve konunun sizler tarafından daha iyi anlaşılabileceğini düşünerek böyle bir yöntem denedim. Umarım bu yöntem konunun anlaşılır olmasına katkı sağlamıştır. Konu hakkındaki soru, eleştiri, görüş ve önerilerinizi bekliyorum. SAYGILAR….   ABAZE Salim KABLAN