ETİK KORKU : ŞINE - UKITE (Шынэ-Укıытэ)

Utanç, korkunun hakim olduğu karmaşık bir duygudur. Her şeyden önce" beklenen onursuzluk korkusu " (Platon 1986, 435).

Ancak bir insan sadece dışsal yargıdan korkmaz. Vicdan yargısı daha fazla korku uyandırır. Endişe uyandırır, kafa karışıklığına, suçluluk duygusuna neden olur.

Çerkes etik sisteminde, bu tür bir korku, gerekli bir ahlaki özellik olarak utançla ilişkilidir: Korkuyu bilen utancı bilir, utanmayı bilen onurludur." (Шынэ зиIэм укIытэ иIэщ, укIытэ зиIэм напэ иIэщ) Bir insanın ahlaki duygularının köreldiği söylenmek istendiğinde, her şeyden önce korkunun yokluğuna atıfta bulunurlar: " Korku, utanç ve onurdan yoksundur."(Шыни, укIыти, напи иIэркъым).

Korku, gördüğümüz gibi, ahlaki kontrol ve kendini kontrol mekanizmaları sistemine dahil edilmiştir. Ancak bu ikincil, kültürel bir korkudur. Bunun en eksiksiz ve doğru yansıması ) "korku-utanç" (шынэ-укIытэ ) terimidir. "Korku ve utanç sahibi"(шынэ-укIытэ хэлъщ ) diyorlarsa, yüzünü (onurunu) kaybetmekten korkan, dürüst, adil, vicdanlı bir insan kast edilmektedir. Bu özelliğin olması, insanlık, saygı, orantılı olma duygusu vb. önemli ahlaki niteliklerin desteklediğine ve güçlendirdiğine dair bir inanç vardır. Öte yandan, çekingen ve korkak olarak damgalanma korkusudur. Etik korku, insanı kararlı ve cesurca davranmasını sağlar ve öğretir.

Шынэ-укIытэ, "Yüzle bağdaşmayan" bir şey yapma korkusu ahlaksızlığa güçlü bir engel koyduğunda hayata karşı onurlu bir tutum sergileyen karmaşık, ruhsal bir duygudur. Genel olarak ya da birincil insanı felç eden ve moralini bozan içgüdüsel korkunun aksine etik korku yapıcıdır. En zor durumlarda bile görgü sınırları içinde kalmamızı sağlar. Ancak genetik olarak birincil korkuyla bağlantılıdır. Bu bağlantıların ve dönüşümlerin şeması basittir:

Korku ve utanç yaratan eylemler arasında koşullu bağlantılar kurulduğundan, etik korkunun toplumsallaşması kültürel çevrenin etkisi altında gerçekleşir.Şövalye Andemirkan'ın kendisi hakkında "Hayatım boyunca bir kez korktum, bir kez utanç duydum" (Си гъащIэм зэ сышынащ, зэ сыукIытащ) dediğini söylüyorlar. Andemirkan'ı şaşırtan olay, her bakımdan kendisinden daha güçlü olduğu ortaya çıkan Tsey’in oğlu ile görüşmesinden sonra gerçekleşti. Tsey’in oğlu, Andemirkan'da misafir olarak kaldıktan sonra kendisi ve eşiyle vedalaştı. Ev sahibi kendisini fark ettiğinde konuğu yakalayıp ondan ismini vermesini istediğinde çoktan avlunun dışındaydı. Konuk oldukça makul bir şekilde bunu daha önce sormanın gerekli olduğunu belirtti. Andemirkan ısrar etmeye başlayınca ona "Yoldan çekil!" diye bağırdı. Korkmuş Andemirkan irkildi ve kenara atladı. Utanç içinde etrafına bakınca, bu sahnenin farkında olmadan tanık olan karısını gördü". (Kardanğuş Zaramuk,1970,289).

Bu tür durumların tekrarlanması nedeniyle, özel, etik açıdan önemli yakınlık ilişkileri ortaya çıkar ve sonunda genelleştirilmiş etik korku, adaletsizlik yapma, insanlık dışı davranma, erkekçe değil vb. korkular biçiminde hafızaya sabitlenir. Utanç süzgecinden geçmiş, yani rafine edilmiş, kültürel, yüceltilmiş, insanın dünyaya karşı sürekli sorumluluğunun bir ifadesi haline gelir. Kolektif bilinçsizliğin kontrolü amacıyla aklın önemli bir yardımcısı olur.

Ahlaki bir düşüşten bahsettiklerinde, etik korkunun kaybına göndermede bulunmaları tesadüf değildir. "Artık korku ve utanç taşımıyorlar." (Шынэ-укIытэ яхэлъыжкъым).

Kaynak: Bğajnoko Barasbi, Адыгская этика- Adıge etiği ( Adıge ahlaki değerler sistemi), Nalçik,EL-Fa ,1999

Çeviri: Beşto Yılmaz Beştepe