Karaçay-Çerkes SAEÇ Bölüm Başkanı TEMIR PAE : ДИ ЛЪЭПКЪЫЦIЭМ ПАПЩIЭ - Halkımızın İsmi İle İlgili / Çeviri: Beşto Yılmaz Beştepe

Bugün için Çerkes ismini resmi olarak Kafkas savaşlarında sağ kalıp, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti’nde Psıj (Kuban) kıyısında oturan az sayıda Adıgeler tarafından kullanılmaktadır. Adıge kabilelerinden Kabardeyler ile Besleneyler her yönüyle, dil dahil birbirlerine çok yakındır. Bu iki kabiledir Kafkas savaşının bedelini ilk önce ödeyenler. Psıj Irmağının sağ yakasında yerleşik olarak yaşayan Besleneyler yazılı kaynaklara göre 70 – 100 bin nüfusa sahiptiler. Besleneylerin pşıleri (Prensleri) Kanokua’lardı. Onlardan sonra Şolekhu’ler, Beçmırze’lerdir. Köy yerleşim yerleri sayısı 100’ün üzerindeydi. Bu gün Besleney köyü olarak kalan sadece dört tanedir.

Kafkas savaşı yayılana kadar, Kabardeylerle Besleneyler birbirlerine yakın yerlerde yaşadılar. Onların birbirlerinden uzaklaşmalarının başlangıcı 1774 yılıdır. Yurdumuzu Rusya ile Osmanlının paylaştığı dönem. (Böyle bir şeye hakları olmamış olsa da) 

Han Giray’in yazmış olduğu «Çerkesya ile ilgili notlar» kitabında Hadokşokua, Kasey, İslam, Hamırza, Ajgeriy, Keysin, Beslenıkua sülale isimleri yer alıyor. Kitapta geçen köy isimlerin bazıları, bu gün için cumhuriyetimizde Adıge köy isimleri olarak yer almaktadır. Jakue (Alaskırey) Aliberdıkua (Hağundukuey), Habaz (Kaseyhable), Zeyikua (Hadıkşukuey) İncıjışhua (Belenıkuem yi kuaje). Bugün bir çok Pşı ve worklerin isimleri yer ismi olarak veya soy ismi olarak kullanılmaktadır: Aşabexe, Aşabexe pınarı, Şıpşırıkue, Karmızey hable, Berzegen xable, Şıd’lerin toprağı, başkaları da. En çok şu sülale isimleri korundu: Vıkhğ, Tau, Jeraştı, Aleskır, Tıj, Gate, Der, Djatej, Hağundokua, Toktamış, Şıd başkaları da.

Karamırza Ali’den başlayarak Hatokşokua Muhamed Aşe, Kasey İsmail, Hamırza kardeşler, Ajgeri Kuşıku başka bir çokların isimleri unutulmadı bu güne kadar. Bunlar at sırtında savaşın içerisinde yaşamlarını sürdürdüklerini bir çok ağıtlarda geçiyor.

Bugüne kadar cumhuriyetimizdeki Adıgeler «Hajret», «Kabardey Hajret» diye nitelendiriliyor. Onlar canlarını Adıge halkı için vermediler mi? Öyle insanlara «Hajret» denirse, savaştıkları vatan için «Hajret» denirse geriye ne kalıyor? Onlar yiğitçe savaşmaları dışında saklanarak, kendi canlarını kurtarmak için Psıj’ı geçip gelmediler. Bu günkü Çerkesya’daki Adıgeler kendilerini hiçbir zaman kabardey olarak nitelendirmediler. Bizde Besleney köyü de vardır, Şapsığların önderi Abatlerin köyü olan Ersakon (Abate Hable) vardır. Sülale isimlerden bahsedersek bir çok Adıgenin izine rastlanır: Mamxağ’ler ,Aguey’ler, Vepsıne’ler, Hatıkuay’ler , Cemguy’ler,Jane’ler.

2010 yılında yapılacak nüfus samında Rusya Federasyonu’nda yaşayan Adıgelerin Çerkes olarak yazılmasıyla ilgili bir çok şey yazılmıştır. Dünyanın birçok yerinde yaşayıp kendimizi Adıge olarak tanımlıyorsak, aynı dili konuşuyorsak, hepimiz Adıgeyiz.

Başka milletler, dünyadaki bütün Adıgeleri Çerkes olarak, ülkelerini de Çerkesya olarak tanımlamaktadır. Bu günkü Çerkes ismi çok eskiden beri Adıgelerden «Kerket» diye bahsedildiği döneme dayandırıldı düşüncesi de vardır. Bu gün canları da yüreklerine vatanlarına dönük 50 nin üzerinde ülkede yaşayan Adıgeleri herkes Çerkes halkı olarak bilirler. 

Eski uluslar ve büyük uluslar birçok kabileden oluştuğu bilinir.

Bizde, Kabardey, Besleney, Abzeh, Cemguy, Janey, Hatıkuey, Bjeduğ, Maxueş, Mamxağ, Hımış, Natuhay, Şapsığ dediğimiz kabile isimlerden oluşan birçok diyalektimiz vardı. 

Bilim adamları, çok diyalektli olan halkların en eski ve gelişmiş ulus olduğu görüşündeler.

Çerkes ismi de buna uygun düşmektedir.

Dünyadaki demokratik gelişmeler, farklı yerlerde yaşıyor olsak da, ulusal sorunlarımızı konuşmaya, ulusal ismimizi almamıza olanak vermektedir. Bu konuyu düşünüp gündeme getirenler, doğru ve samimi güzel düşünceleriyle halkımızın geleceği için uygun olacağını umuyorlar. Onun için saygı duyulmayı hak ediyorlar.

Şunu da hatırlatmak isterim, ХVI. yy’da Moskova ya giden Adıge Prensleri için Çerkesya’dan geldiği söylenmiştir. O zamanlar Çerkesya denen yer Karadeniz kıyısında oturan Jeney Adıge prensliğinden başlayarak, Kabardey’in doğusuna kadar olan yeri kapsıyordu. Hiçbir ulus yoktur, kendilerini isimlendirdikleri ile ülke isimlerinin aynı olduğu.

Buda bir xabzedir.

TEMIR Pae

Karaçay-Çerkes Sosyal Araştırma Enstitüsü

Çerkesçe(Adıgebze) Bölüm Başkanı

Çeviri: Beşto Yılmaz Beştepe

****

ДИ ЛЪЭПКЪЫЦIЭМ ПАПЩIЭ

Черкес псалъэр лъэпкъыцIэу нобэ зезыхьэр Кавказ зауэ нэщIэбжьэм къелауэ Псыжь псыхъуэм дэс адыгэ мащIэращ. Адыгэ лIакъуэу щыIэ икIи щыIа псоми нэхърэ къэбэрдейхэмрэ беслъэнейхэмрэ сыт и лъэныкъуэкIи, бзэри хэту, нэхъ зэпэгъунэгъущ. Мы адыгэ лIакъуитIыращ Кавказ зауэм и бэлыхьыр япэ зылъэIэсар. Псыжь и сэмэгу-рабгъумкIэ псыхъуэм дэсу псэуа беслъэнейхэр, зэрытхамкIэ, мин 70-100-м нэсу щытащ. Беслъэнейхэм я пщышхуэр Къанокъуэхэт. Абыхэм къакIэлъыкIуэрт Щолэхъухэрэ Бэчмырзэхэрэ. Къуажэ бжыгъэу яIари куэд дыдэт - 100-м щIигъурт. Нобэ беслъэней къуажэу къэнэжар плIы къудейщ.

Кавказ зауэм зиубгъуху, къэбэрдейхэмрэ беслъэнейхэмрэ зэпэгъунэгъуу псэуащ. Ахэр зэпэIэщIэ хъуныр нэхъ куууэ къыщежьар 1774 гъэращ - ди хэкур (зыкIи я Iуэху хэмылъми) Псыжь ди гъунапкъэу Урысеймрэ Тыркумрэ щызэпагуэшам щыгъуэ.

ХьэтIохъущокъуэхэ, Къэсейхэ, Ислъамхэ, Хьэмырзэхэ, Ажджэрийхэ, Къейсынхэ, Беслъэныкъуэхэ я цIэр итщ Хъан-Джэрий и тхылъ «Записки о Черкесии» жыхуиIэм. Мы тхылъым къыщыхьа къуажэцIэхэм щыщу нобэкIэ ди республикэм щыпсэу адыгэ къуажэхэм яхэтщ Жьакуэ (Алъэсчырей), Али-Бэрдыкъуэ (Хьэгъунды- къуей), Хьэбэз (Къэсейхьэблэ), Зеи¬къуэ (ХьэтIохъущыкъуей), Инжыджышхуэ (Беслъэныкъуэм и къуажэр). Пщы-уэркъ куэдым я цIэхэр нобэр къыздэсым фIэщыгъэцIэу е унагъуэцIэу къэнащ: Ашабэхэ, Ашабэхэ я псынэ, Шыпшырыкъу, Къармызей хьэблэ, Бэрзэджэн хьэблэ, Шыдхэ ящI, нэгъуэщIхэри. Нэхъыбэу къызэтенащ мы унагъуэцIэхэр: Выкхъэхэ, Таухэ, Жэрэщтыхэ, Алъэсчырхэ, Тыжьхэ, Джатэхэ, Дерхэ, Джатэжьхэ, Хьэгъундокъуэхэ, Тохъутэмыщхэ, Шыдхэ, нэгъуэщIхэри. Къарэмырзэ Алий къыщегъэжьауэ ХьэтIохъущокъуэ Мыхьэмэт-Iэшэ, Къэсей Исмэ¬хьил, Хьэмырзэхэ зэкъуэшхэр, Ажджэрий Кушыку, нэгъуэщI куэдми я цIэхэр ящыгъупщакъым ¬иджыри къэс. Ахэр зауэм къыхэмыкIыу я гъащIэр уанэгум ису зэрахьам хузэхалъхьауэ гъыбзэ зыбжанэ щыIэщ.

Ди хэкуращ нобэ къыздэсым къэбэрдейхэр «хьэжрэткIэ», «Къэбэрдей хьэжрэткIэ» зэджэр. Абы зэрахуари, я гъащIэр щIатари адыгэ лъэпкъым и Iуэхукъэ? Апхуэдэ цIыхухэм «хьэжрэт» щахужыпIэжкIэ, ахэр щызэуа хэкум «хьэжрэт» щыфIэпщкIэ, къэнэжыр сыт? Абыхэм лIыхъужьыгъэ зэрахьащ мыхъумэ, загъэпщкIуу, я щхьэ яхъумэну къызэпрыкIакъым Псыжь гъунапкъэм. Нобэрей Черкесием ис адыгэхэр къэбэрдей щылъху защIэкъым. Дэ беслъэней къуажи диIэщ, уеблэмэ шапсыгъхэм я пашэ Абатхэ я къуажэу Эрсакон (Абатэ-Хьэблэ) диIэщ. УнагъуэцIэхэм я гугъу тщIымэ, адыгэ лъэпкъ куэдым я лIэужь къыхощ: Мамхэгъхэ, Iэгуейхэ, Вэпсынэхэ, Хьэтыкъуейхэ, КIэмрыгухэ, Жанэхэ.

Тхыгъэ куэд дунейм къытехьащ 2010 гъэм екIуэкIыну цIыху къитхыкIыныгъэм Урысейм щыпсэу адыгэхэм ди лъэпкъыцIэр черкес жэуэ зедгъэтхыжыну къаIэту. Адыгэу зызылъытэу дунейм тетыр зы бзэкIэ дыщыпсалъэкIэ, дыадыгэщ. Куэд текIакъым адыгэу дунейм тетым нэгъуэщI лъэпкъхэр черкес цIэкIэ къыдэджэу, ди хэку ин дыдэми Черкесие и цIэу зэрыщытрэ. Нобэрей черкес псалъэр ижь-ижьыж лъандэрэ алыджхэр къызэрыдэджэу щыта керкет псалъэрауэ гупсысэ щыIэщ. Нобэ ягуи я пси хэкужьымкIэ къаплъэу къэрал щэ ныкъуэм щIигъум ис адыгэхэм лъэпкъыцIэу зэрахьэри къызэрацIыхури черкесщ.

Лъэпкъышхуэр, нэхъ лъэпкъыжьыр, зэрыхабзэщи, лIакъуэ-лIакъуэу зэхэтщ. 

Дэри къэбэрдей, беслъэней, абазэхэ, кIэмыргуей, жаней, хьэтыкъуей, бжьэдыгъу, мэхъуэш, мамхэгъ, хъымыщ, натхъуэдж, шапсыгъ жыхуэтIэ фIэщыгъэцIэхэр диIэу, псэлъэкIэ (диалект) куэди диIэу щытащ. Диалект куэд зиIэр нэхъ лъэпкъыжь, зызыужьахэращ, щIэныгъэлIхэм зэра¬лъытэмкIэ. Черкес псалъэм и Iуэхури аращ зытетыр. Дунейм къыщыхъу зэ¬хъуэкIыныгъэм къыдитащ Iэмал ди лъэпкъ Iуэху дытепсэлъыхьыну, щхьэхуэ-щхьэхуэу дыпсэуми, ди лъэпкъыцIэу щытар къэтщтэжыну.

Мы Iуэхур къэзыIэтахэр гупсысэ дахэм хэтщ, гу къабзэ якIуэцIылъщ, дызыхуэкIуэ зэманым екIуу хыхьэн я гугъэщ. АбыкIэ фIыщIэшхуэ яхуэфащащ. Дигу къэдгъэкIыжынщи, ХVI лIэщIыгъуэм Мэзкуу кIуэуэ адыгэпщхэр здикIа хэкум и цIэр Черкасы жэуэт. Абы щыгъуэми Черкасы жыхуиIэ псалъэм къызэщIиубыдэт хы ФIыцIэм Iус жаней адыгэ пщыгъуэм къыщегъэжьауэ Къэбэрдейм и къуэкIыпIэм нэгъунэ. 

Зы лъэпкъыжь щыIэу къыщIэкIынкъым езыхэр зэрызэджэжымрэ я къэралыцIэмрэ зэтехуэу. Ар хабзэщ.

ТЕМЫР Рае,

Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэрэшей-Шэрджэс

институтым адыгэбзэмкIэ и къудамэм и унафэщI