KONUM BELİRTEÇLERİ VE DİNAMİK FİİLLER

Konum belirteçleri, л  с  т    durum ekleri"nin yanı sıra fiil kök veya gövdelerine de ön ek olarak eklenirler. Ancak, henüz fiiller konusuna giriş dahi yapmamışken, konum belirteçlerinin fiil ön eki olarak kullanıldığı durumları anlatmak benim açımdan biraz zorlayıcı. Bu yazının amacı, konum belirteçlerinin fiil ön eki olarak kullanıldıklarında, fiile nasıl bir anlam kattıklarının tespit edilmesidir. Fiiller konusu işlenirken bu eklerden sık sık yararlanılacağı için, önceliğin bu ön eklere verilmesi ve bu eklerin görev ve anlamlarının iyi anlaşılması gerekmektedir. Kısa bir özette fayda var. 10 adet konum belirtecini, 3 adet durum bildiren sesin önüne ekleyerek 30 adet STATİK fiil oluşturmuştuk. Şimdi de 4 adet kök fiilin önüne aynı ekleri getirerek yeni fiiller oluşturacağız. Çerkesçede  bir kısım fiiller, ‘kök fiil’ diye adlandırabileceğimiz seslerin önüne çeşitli eklerin getirilmesiyle oluşturulmuştur. Kök fiiller yalnız başlarına kullanıldıklarında bir anlam ifade edemezler. Günlük konuşmalarda bir yargı bildirebilmeleri için mutlaka ama mutlaka konumuz olan eklerden bir tanesine veya ilerde işleyeceğimiz başka eklere ihtiyaç duyarlar. Öncelikle 4 adet kök fiili ve anlamlarını öğrenelim. Unutmayalım. Kök fiillerin anlamını sözlük mantığıyla vermemiz imkansızdır. Son derece geniş anlamları olan ve bir hareketi tahayyül ettiren kök seslerdir. Zaten bu seslerin önüne ek getirmek demek, anlamını daraltarak belli bir anlam oluşturmak demektir. Canlı çok geniş anlamlı iken, meyve daha az geniş anlamlıdır. Elma  daha dar anlamlıdır.  Amasya elması ise daha dar....Aynı mantığı biz isimler de değil de fiillerde gerçekleştireceğiz.   1. кI=bir varlığın bir yerDEN ayrılmasını tahayyül ettiren kök fiildir. Nesne almayan GEÇİŞSİZ bir fiil köküdür. Anlam itibariyle ayrılma durumunu gösterir. AYRILMA durumundaki bir fiildir. 2.x= bir varlığın, başka bir varlık tarafından bir yerDEN ayrılmasını tahayyül ettiren kök fiildir. Nesne alan GEÇİŞLİ bir fiildir. AYRILMA durumundaki bir fiildir.  1. fiil ile nesne alma bakımından ters, anlam bakımından aynı olan fiildir. 3. хьэ=bir  varlığın bir yerE girmesini tahayyül ettiren kök bir fiildir. Nesne almayan GEÇİŞLİ bir fiil köküdür.  YÖNELME durumundadır. 4. лъхьэ= bir varlığın, başka bir varlık tarafından bir yerE konulmasını, dahil edilmesini tahayyül ettiren kök fiildir. Nesne almayan GİÇİŞSİZ bir fiildir. YÖNELME durumundadır.   Kolay görebilmek adına tablolaştıralım.  

	AYRILMA	YÖNELME
GEÇİŞSİZ	кI	хьэ
GEÇİŞLİ	x	лъхьэ

  Tabloyu dikkatli incelediğimizde kök fiillerin anlamlarını daha iyi anlayabiliriz.   кI sesi bir varlığın KENDİSİNİ bir yerden AYIRMA işini anlatır. X sesi ise bir varlığın, BAŞKA BİR VARLIĞI bir yerDEN AYIRMA işini anlatır. Хьэ sesi bir varlığın KENDİSİNİ bir yerE dahil etme işini anlatır. Лъхьэ sesi bir varlığın, BAŞKA BİR VARLIĞI bir yerE DAHİL ETME işini anlatır.   Yukarıdaki bilgiler fiiller konusunda çok işimize yarayacak bilgilerdir. anlamların genişliğine ve büyük yazılanlara özellikle dikkat edelim. Daha  önce durum ekleri ile yaptığımız çaprazlamayı şimdi de kök fiillerimizle yapalım. Konum belirteçlerimizi ve karşılarına da fiil köklerimizi yazalım. Her şeyi bir arada görelim. Çaprazlayalım.     KONUM ÖN EKLERİ                                                      KÖK FİİLLER и = iç,                                                                     кI=(ayrılmak) те = üzeri щlэ = altı дэ = arası                                                                x=(ayırmak) къуэ = arkası xe = araları,içi гуэ = yanı                                                               хьэ=(dahil olmak) lу = önü пы = ucu щы = belirli bir yer                                             лъхьэ=(dahil etmek) Tabloda Türkçeleri de yazdığına göre çaprazlama yapmak ve anlamlandırmak son derece kolay olsa gerek. Oluşacak 40 fiilin anlamları Türkçede farklı farklı kelimelerle ifade ediliyor olabilir. Щы ekinin diğerlerinden farklı olduğunu lütfen unutmayın. Ancak şimdilik takılıp kalmayın. Ancak kök fiillerin anlamının geniş olduğunu lütfen unutmayın. Bir kaç tanesini inceleyelim. Tıpkı Türkçede olduğu gibi, fiiller yalın halde iken emir kipindedir. и- кI = içinDEN çık и- x = içinDEN çıkar и - хьэ = içinE gir и - лъхьэ = içinE koy xэ- x = aralarınDAN ayır (seç) те - лъхьэ = üzerinE dahil et ( koy) пы - лъхьэ = ucunA koy, dahil et (as) пы =x=(askı gibi ucu olan bir yerDAN) al (ucundan ayırmak) те- хьэ = bir şeyin üzerinE dahil olmak (yolA koyulmak, ortayA çıkmak, sahneyE girmek) те – кI = üzerinDEN ayrıl дэ - хьэ = yerleşim yerinE gir дэ - кI = yerleşim yerinDEN ayrıl дэ - лъхьэ =arasınA koy дэ -x= arasınDAN ayır ( çıkar) lу - кI = önünDEN ayrıl (çekil) lу-хьэ = önünE dahil ol(uğra) lу - лъхьэ = önüne dahil et, koy (u eki ağız bölgesi için de kullanılır.ağız ön taraftır.Türkçede de kullanılır bu mantık. Kapının ağzı, ) ağıza dahil etmek. Yani lokma almak. Yemek yemekten farklı, bizzat lokmayı ağza koyma işi.   Daha anlaşılır kılmak için biraz açıklayalım. Türkçede “GİRİŞ” ve  “ÇIKIŞ kelimelerinin  karşılığı acaba Çerkesçede nedir?   п1э ekinin “yer” anlamı katan bir ek olduğu bilgisiyle lütfen inceleyiniz.   Şehrin girişi, çıkışı; дэхьэп1э   дэкIып1э AVM girişi, çıkışı; щlэхьэп1э     щlэкIып1э Miting alanı girişi, çıkışı; xэхьэп1э  xэкIып1э otoban girişi, çıkışı,  техьэп1э  текIып1э   Görüldüğü gibi girilen ve çıkılan yere göre ön ek değişmektedir. Örnekleri daha da fazlalaştırmak mümkündür. Şimdi de birkaç tane başka kök fiillerin ekler alarak oluşturdukları kelimeleri ve anlamlarını verelim.  Tabi fiillerle çaprazlamada, oluşan her kelimenin anlamlı olmasını beklememek gerekir. Yani konum belirteçlerinden birini alarak anlamlı bir fiil oluşturan kök fiil, diğer konum belirteçleri ile birleştiğinde anlamsız olabilir. ‘К’ sesi bir kök fiil olarak, çatlamak kopmak gibi BİR VARLIĞIN PARÇALANMASI işini anlatan bir fiildir. (Anavatanda bu ses yerine ч sesi kullanılmaktadır.)   Пы-к  = ucunDAN kopar (ağaçtan elma kopar) гуэ к  = yanınDAN kopar (çatlat,elmayı kopararak ikiye ayır) те к    =  ustunDEN kopar (sökerek çıkar, masaya yapışmış bant vb)   “к1э” sesi dökmek diyebileceğimiz, sıvı şeylerin akıtılmasını anlatır.   и - к1э = doldur (bardağa çay) xe  к1э = doldur (kazana su) те  к1э = dök (masaya su)   Görülüyor ki, söz konusu ekler fiil köklerine de ön ek olarak geldiklerinde aynı anlamları katmaktadırlar. Söz konusu konum belirteçleri fiil olmayan başka kelimelerin önüne gelerek de isim, sıfat gibi yeni kelimelerin oluşturulmasında da kullanılır.   Те-пхьуэ   = masa vb üzerine örtülecek örtü. Щlэ- bгъуэ= sofra bezi gibi, bir nesnenin altına serilen örtü. lу-  пэ  = burun önü (dudak)   Sonuç olarak söz konusu konum belirteçleri;

1. Durum eklerinin önüne gelerek statik fiiller oluşturur.
2. Kök fiillerin önüne gelerek dinamik (vektörel) fiiller oluşturur.
3. İsim, fiil ve sıfatların önüne gelerek isim oluştururlar.

ABAZE Salim KABLAN