ÜÇ ŞAHISLI CÜMLELER

Bir önceki yazımızda Abidinle birlikte öznesiz bir cümle kurabilme telaşına girmiş ve Çerkesçe olarak bunu başarabileceğimizi öğrenmiştik. Bu arada geçen ders söylemem gereken bir konuyu unuttuğumu farkettim. Şimdi söyleme zamanıdır. Cümlenin öğelerinin cümlenin yükleminde birer ek halinde yansımaları olduğunu anlatmıştık. İşte bu konuda bu eklerin hangi sırada bulunacağı ile ilgili bir kalıp vereceğim. Bu kalıp her zaman geçerli olan istisnası olmayan kesin bir kalıptır. Aslında kalıp çok detaylı ama şimdilik kafa karıştırmamak adına genel iskeleti vereceğim. Konular işlendikçe ve Çerkesçenin yapısı iyi anlaşıldıkça kalıbımız detaylanacak, karmaşıklaşacak ve belki zorlaşacak. O yüzden tümevarım yöntemiyle kalıbımıza konular ekleyerek son haline ulaşmaya çalışacağız. Şimdilik fiile eklenen nesne tümleç ve özne şahıs eklerini öğrendiğimiz için kalıbımızın ilgili kısımlarını ana iskelet şeklinde paylaşalım. Fiile eklenen son ekler kısmını çok ilerde zamanı geldiğinde paylaşırız… Nesne şahıs eki (varsa) tümleç ekleri (varsa)özne şahıs eki fiil kök veya gövdesi Bu kalıptaki tümleç ekleri kısmında birden fazla ek çeşidi vardır. Şimdilik tamamı “tümleç ekleri” şeklinde verilse de bu tümleç eklerinden bir tanesi tümleç şahıs ekidir ki şimdilik biz sadece bunu göreceğiz… Zaten diğer tümleç eklerini de öğrendiğimizde fiil önüne gelen eklerini neredeyse bitirmiş olacağız… Çerkesçede nesnesi olmayan bir cümle kurmak mümkün değilken, öznesi olmayan cümle gayet rahat kurulabilmektedir. Bir cümlede eğer tek bir şahıs varsa o şahıs mutlaka ama mutlaka Nesnedir. Türkçe veya diğer dillerdeki alışkanlıklarımızdan dolayı biz illa da onu özne yapmak istediğimizden dolayı, kimsenin hatırı kalmasın diye o şahsa “Nesnel özne” dedik. Geçen yazımızda tek şahıslı cümleleri anlatmış olduk. Dolayısıyla önceki yazımızda anlattığımız cümlelerde kalıbımız şu şekle dönüşür. Nesne şahıs eki tümleç ekleri özne şahıs eki fiil kök veya gövdesi Nesne şahıs eki fiil kök veya gövdesi Bu kalıp, yüklemi isim olan cümleler ile, yüklemi  geçişsiz ve bir varlığa yönelemeyen (vektörel olmayan) fiill olan cümlelerde istisnasız geçerli bir kalıptır. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz. Se SIqoas = ben gittim. = сэ СЫ кlуащ=сэ СЫ кlуагъ (qon=кlуэн=gitmek fiili geçişsiz ve vektörel olmayan fiilldir) We Wjeyas = sen uyudun=уэ Ужэящ= уэ Учыягъ= (jeyın = жэйын = uyumak fiili geçişsiz ve vektörel olmayan fiildir.) De DI Adiğes = дэ ДЫ Адыгъэщ=тэ ТЫ Адыг= biz Çerkesiz. (isim cümlesi) H’ıgebzır daxet = хъыджэбзыр дахэт=пшъашъэр дэхагъ  = kız güzeldi. (isim cümlesi)   Peki bir cümlenin içinde iki şahıs varsa bu şahıslar kimdir. Şimdi onu inceleme vaktidir. Her zamanki gibi Türkçeden örnek vererek konuyu anlaşılır kılalım. Aslında iki şahıslı cümlelerde iki ayrı durum vardır. Ahmet elmayı yedi. = Ahmet mıerıser yişxas = Ахьмэт мыlэрысэр ишхащ = Ахьмэт мыlэрысэр ышхыгъ Cümlesinde Ahmet ve elma (mıerıse) olmak üzere iki şahıs var. Ahmet özne elma (mıerıse) nesne durumundadır. Nesne özne fiil kök veya gövdesi Kalıbına uygun bir cümledir. Bu cümlede tümleç şahıs eki yoktur. Olamaz. Ahmet elmaya baktı.= Ahmet mıerısem yepl’as = Ахьмэт мыlэрысэМ е плъащ = Ахьмэт мыlэрысэМ е плъыгъ Cümlesinde de aynı şahıslar var.  Bu cümlede ise Ahmet özne ancak elma (mıerıse=мыlэрысэ) tümleç durumundadır. Nesne tümleç fiil kök veya gövdesi Kalıbına uygun bir cümledir. Eğer iki şahıslı bir cümle varsa şahıslardan biri kesinlikle nesne olacağına göre diğer şahıs ya özne, ya da tümleç olacaktır. Şimdi her iki durumu da inceleyelim.  

1. Nesne özne fiil kökü;

  Yüklemi geçişli ancak bir varlığa, bir yere yönelemeyen fiil(vektörel olmayan fiil) olan cümlelerde tümleç şahıs eki olmaz. Ben seni…, sen beni …. O seni… biz seni… siz bizi…. Gibi cümlelerdir söz konusu olan. Dolayısıyla kalıbımız şu şekle dönüşür.   Nesne şahıs eki tümleç ekleri özne şahıs eki fiil kök veya gövdesi     Nesne şahıs eki özne şahıs eki   fiil kök veya gövdesi   Nsn     özn      ş.z.      fiil kökü Ben seni görüyorum =  wzol’ağu =       у           з         о        лъагъу Sen beni görüyorsun =  sıbol’ağu =      сы         б         о        лъагъу biz onu görüyoruz      = dol’ağu     =                   д         о        лъагъу biz sizi görüyoruz       = fıdol’ağu  =     фы         д          о        лъагъу biz onları görüyoruz  = dol’ağuxe =                   д           о        лъагъу   хэ   bu kalıba uyacak fiillere birkaç örnek vererek diğer durumu incelemeye geçelim.   Шхын = yemek Цlыхун = bilmek Гъэжэйын = uyutmak Гъэлэжъэн = çalıştırmak Bu tip fiiller daha çok geçişsiz fiillerin Гъэ yapım eki alarak geçişli hale gelmiş oldurgan fiillerdir.

1. Nesne Tümleç fiil kök veya gövdesi;

Yüklemi geçişsiz ama bir varlığa veya bir yere yönelebilen fiil olan cümlelerde bir nesne ve bir de tümleç şahıs eki bulunur. Geçişsiz bir fiil olduğu için özne eki bulunmaz. Çerkesçede bu tip fiillere örnekler verelim. Bu tip cümlelerde gerçek özne olmadığı için, nesnel özne vardır. Ve cümle yapıları Ben ona… sen bana…. O bize…biz onlara….veya ben onun üstüne …. Sen onun içine… Şeklindedir. Burada bazı cümlelerde  konum belirteçlerini fark etmeye ve cümleye nasıl bir anlam kattığını anlamaya çalışın…   Ye pl’ın  = wnemM sı ye pl’as =  унэМ сы е плъащ= унэМ сы е плъыгъ =Ben eve (ona) baktım. Ye deon   =  radyom sı ye deoas = радйоМ сы е дэlуащ = радйоМ сы е дэlуагъ = Ben radyoya (onA) dinledim. (kulak vermek gibi düşünün) Ye s’eken =  kujım sı ye s’ekas = къужъыМ сы е дзэкъащ= къужьыМ сы е цэкъагъ= Ben armutA (onA) ısırdım (diş atmak gibi düşünün) Te t’ıshen = şıM wı te t’ıshas = шыМ у те тIысхьащ= шыМ у те тIысхьагъ  =Sen atın üzerinE oturdun Te psel’ıhın  =nısaşeM dı te psel’ıhas = нысашэМ ды те псэлъыхьащ= нысашэМ ты те псэлъыхьагъ Biz gelin alma üzerinE konuştuk. Yi qın =             wneMsı yi qas = унэМ сы и кlащ= унэМ сы и кlыгъ =Ben ev ( için)DEN çıktım.   Bu dersimizde, iki şahıslı cümlelerde fiillerin durumunu inceledik umarım yararlı olmuştur. Bir dahaki dersimizde üç şahıslı cümleleri inceleyeceğiz. SAYGILAR… ABAZE Salim KABLAN