Rus Akademisyenlerin Kaleminden 'Çerkes Sorunu'...(2)

Çerkes Sorunu: İçerik ve Algı Dönüşümü -2-

Birinci Dünya Savaşı Sırasında Kafkas Ulusal Hareketi

Çerkes sorununun gündemleşmesinin [23] bir sonraki dönemi, Birinci Dünya Savaşı sırasında kendini açıkça gösteren jeopolitik güçler dengesindeki küresel değişikliklerden kaynaklanıyordu. 

Çerkes direnişinin merkezinin Türkiye'ye taşınmasından sonra, Çerkes sorunsallarının ortak Kafkas sorunlarıyla iç içe geçtiğine dikkat edilmelidir. 

Bu eğilim, bir Kuzey Kafkas halkını tanımlayan Çerkes etnik isminin geniş bir şekilde anlaşılması nedeniyle kendini sağlamlaştırdı.

Bu tarihlerde, Çerkes ulusal hareketinin Osmanlı İmparatorluğu'nda kurumsallaşma süreci çoktan başlamıştı [24].

Doğal olarak, Türkiye'nin 1. Dünya Savaşı'nda müttefiki olan Almanya, askeri ve siyasi hedeflerine ulaşmak için Çerkes sorunundan yararlandı. 

Alman yetkililer, Türkiye'nin 1914'te resmen savaşa girmesinden önce bile, Kafkasya'nın stratejik önemini İstanbul'daki büyükelçi H. Wangenheim aracılığıyla kavramış ve diasporadaki Kuzey Kafkasyalı liderlere -Çerkes Müşir Fuad Paşa ve Dağıstanlı Muhammed Fazıl Paşa'ya- maddi destek, Kafkasya'da Rus karşıtı eylemlerin organizasyonunda bilgi yardımı ve savaştan sonra Kafkasya Konfederasyonu devletinin bağımsızlığının tanınmasında yardım sözü vermişlerdi. Almanya, Kafkasya'da savaşta kullanmak için bir Çerkes Lejyonu oluşturma planlarını da teşvik etmişti [25].

1915 yılında Müşir Fuad Paşa önderliğinde ve Osmanlı hükümetinin desteğiyle Kafkasya Kurtuluş Komitesi ( Kafkasya İstiklâl Komitesi ) kuruldu. Amacı, Kuzey Kafkasya, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'ın gönüllü birliğini: Kafkas Konfederasyonu'nu kurmaktı.

Komite, aynı yıl bağımsız Kafkasya'nın gerekliliğini ve maddi-manevi destek talebini [27] iki devletin Dışişleri Bakanlarına anlatmak üzere Almanya ve Avusturya-Macaristan'a bir heyet [26] gönderdi. 

Komite'ye Almanya ve Avusturya-Macaristan'daki Kuzey Kafkasya göçmenleri arasında ve Rus savaş esirlerinin kamplarında ajitasyon çalışması yapma fırsatı da verildi.

1916'da örgütün adı "Türkiye'deki Kuzey Kafkasyalı Siyasi Mülteciler Komitesi" olarak değiştirildi ( Şimali Kafkasya Siyasi Muhacirleri Komitesi ) ve Komite, bu isim altında Lozan'da toplanan ve büyük yankı yapan alan Üçüncü Milliyetler Birliği Kongresi'ne katıldı [ 28].

Bağımsız Kafkas devleti konferansta Dağıstanlı bir delege Seyid Tahir El Husein ve bir Çerkes delege İsmail Bedanok tarafından temsil edildi. Başka bir Çerkes delege de -Aziz Meker-, Rusya'nın Rus olmayan halklarının durumunu görüşmek üzere İsviçre'de Vladimir Lenin ile bir araya geldi [29].

1918'de, Çerkes diaspora liderlerinin arabuluculuğunda Osmanlı Devleti'nin görevlileri ile ( Enver Paşa, Talat Paşa ve sultan V. Mehmet ) yeni kurulan Kuzey Kafkasya Dağlı Cumhuriyeti temsilcileri arasında ilk resmi temaslar kuruldu. 

Kuzey Kafkas Dağlı Cumhuriyet Delegasyonu, Kuzey Kafkasya'nın Rusya'dan ayrılması ve Osmanlı himayesi altında Güney Kafkasya halkları ile konfederal birliğe girmesi gerektiğini söylediler ve Jön Türklerden askeri, ekonomik ve siyasi destek istediler [30].

Bu arada Kuzey Kafkasya'nın ulusal hareketleri ile Jön Türkler Hükümeti ve Osmanlı toplumu arasında arabuluculuk yapmak için Türkiye'de bir de Kuzey Kafkasya Derneği ( Şimali Kafkas Cemiyeti ) kuruldu. Dernek, imparatorluğun bürokratik ve askeri seçkinlerinin temsilcilerini içeriyordu ve doğrudan Jön Türk liderleri Enver Paşa ile Talat Paşa tarafından yönetiliyor ve finanse ediliyordu [31].

Kuzey Kafkasya Dağlı Cumhuriyeti'nin İstanbul'da bağımsızlığını ilan etmesinden hemen sonra Jön Türkler tarafından tanınması, bu Derneğin üyelerinin çabaları sayesinde mümkün olmuştur. 

Askeri yardım taahhütleri, 1918'de Kafkasya'daki Osmanlı askeri faaliyetleriyle desteklendi.

Kuzey Kafkasya Dağlı Cumhuriyeti sadece birkaç yıl yaşadı. Yenilgi sonrası hükümet üyeleri yurt dışına göç ettiler ve milliyetçi-Rus karşıtı fikirleri teşvik eden faaliyetlerine yurt dışında devam ettiler. 

Savaş kaybeden Almanya, Kafkasya'daki Büyük Oyundan çekildi ve Çerkes sorununu unuttu.  

"Çerkes Sorunu": Yeni Bir Bakış Açısı

Türkiye'de Çerkes milli hareketini kullanmaya yönelik tüm girişimler, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla sona erdi. 

Lozan Konferansı'nda Lord Curzon, Çerkeslerin ulusal azınlıklardan biri olarak tanınması sorununu gündeme getirdiğinde, Türk heyetinin baş müzakerecisi İsmet İnönü öneriyi kategorik olarak reddetti ve "Çerkesler bizim yerli kardeşlerimizdir. Onları bizden ayrı olarak, Hıristiyan ve Yahudi olarak değerlendiremeyiz, onları bizden ayıramayız" [32] dedi.

Gerçekten de yeni yetkililer, Çerkesleri Türklerden ayırmamaya karar vermiş ve nihai olarak yekpare bir Türk milleti yaratmak için asimilasyon politikalarını seçmişlerdi. 

Türk etnik grubu ile özdeşleşen Türklerin dilsel ve kültürel hegemonyasını kurmak için bir dizi sert önlemler aldılar. 

Tüm Çerkes örgütleri ve okulları kapatıldı, yöneticileri ve öğretmenler hakkında kovuşturmalar açıldı, 14 Çerkes köyü göçe zorlandı ve Çerkes öğrenciler Türk ırkına mensup olmadıkları için askeri okullardan atıldı [33].

Abhaz yazar Ashanba Mehmet Fetgeri ( Fetgerey Şoenu ), Çerkeslerin Doğu Anadolu'ya toplu tehciriyle ilgili Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne yazdığı mektubunda, "tek günahları Çerkes kanı taşıyor ve Çerkes kültürüyle yetişmiş olmaları" demiştir [34].

Türkiye Büyük Millet Meclisi ile doğrudan çatışmaya giren ünlü gerilla hareketi Kuvva-i Seyyare'nin başı olan Çerkes Ethem'e atfen "hain-Çerkes" ifadesi yaygın olarak kullanıldı. Adı, başka 86 Çerkes ile birlikte, Lozan Antlaşması'na göre, 1924'te "Yüzellilikler" listesine dahil edildi ( yasak 1938'e kadar sürdü ) [35].

Ayrıca komünist fikirlere yönelen Çerkesler, örneğin Türkiye Komünist Partisi Genel Sekreteri Ethem Nejat da zulüm gördü. Ethem Nejat, ( aralarında parti başkanı Mustafa Suphi'nin de bulunduğu ) yoldaşları ile birlikte ülkeden kaçmaya çalışırken öldürüldü ( Onbeşlerin Katli ) [36].

Etkili Çerkes askeri ve siyasi liderlerine karşı nihai misilleme, 1926'da İzmir ve Ankara'da, ulusal lider Mustafa Kemal Atatürk'e suikast ( İzmir Suikasti ) iddiasıyla açılan davalarla gerçekleşti [37].

Böylece Çerkes sorunu, gerici güçleri (irtica) destekleyen ve Türk milliyetçiliğine direnen Çerkeslerin hatası olarak hafızlara kazındı. 

Türkiye'deki Çerkes ulusal hareketinin yenilgisi, Çerkes sorununun uzun süre uluslararası gündemden çıkmasına neden oldu. 

Bununla birlikte, Sovyetler Birliği'nde Çerkes ulusal hareketinin yeniden canlanması için ön koşulları yaratan başka bir süreç başladı.

Çerkes araştırmalarında geniş yer bulmayan Sovyet ulus inşası, Çerkes dillerinin, kültürlerinin ve ulusal kimliklerinin gelişmesi için gerekli tüm koşulları sağladı. 

Zeynel Abidin Besleney'in belirttiği gibi, Kabardey Çerkesleri dışında, 1864 öncesi Çerkes toplumunun uzun bir bağımsız devlet geleneği, sürekli bir ordusu, büyük şehir merkezleri, yerli burjuvazisi veya güçlü ulusal seçkinleri yoktu. 

Bu anlamda, modernist bir bakış açısıyla, 1920'lerde Sovyetler Birliği tarafından Çerkes toplulukları için yaratılan özerk Cumhuriyetler ( Adıgeyliler için Adıgeya; Çerkesler için Karaçay-Çerkes ve Kabardeyler için Kabardey-Balkar ) bir anlamda ulus olma yolunda iyi bir başlangıç ​​noktası olarak kabul edilebilirdi [38]. 

Devam edecek...

Çerkesya Hareketi Haber Merkezi

Dipnotlar:

23. For details, see: Chochiev G.V. Caucasian orientation in political activities of the representatives of the North Caucasian diaspora in Turkey during the First World War // The Vladikavkaz Management Institute Bulletin. 2005. №15. Pp. 5-31. (In Russian: Чочиев Г.В. Кавказская ориентация в политической деятельности представителей северокавказской диаспоры в Турции в период Первой мировой войны // Бюллетень Владикавказского института управления. 2005. №15. C. 5-31).

24. Aksoy E.Z. Çerkes Teavün Cemiyeti // Toplumsal Tarih. Eyl. 2003. №117. Рp. 100-101.

25. Zürrer W. Avrupa Gözüyle Çerkesler (Anı-İnceleme) / W. Zürrer, B. Özbek et al. Ankara: Kafdağı Yayınları, 1997. 183 р. Quotation pp. 69-71, 96.

26. The delegation consisted of the Circassians Fuad Pasha and Aziz Bey, the Dagestani Isa Ruhi Pasha, the Georgians George Machabeli and Kamil Bey Togiridze, the Azerbaijani Selim Bey Behbutov (Behbut-zade).

27. Turan M. A. Kafkasya Komitesi ve Türkiye‘deki Kuzey Kafkasya Siyasi Göçmenleri Komitesi Üzerine Bazı Kaynaklar. Gotthard Jäschke‘nin Bir Makalesi // Tarih ve Toplum. 1997. №165. Pp. 13-21. Quotation pp. 14-15.

28. Jäschke G. 1916 Lozan Kongresi‘nde Rusya Mahkumu Milletler // Tarih ve Toplum. 1997. №165. S.17-18.

29. Ibid. Quotation pp. 15-16.

30. Bal H. Kuzey Kafkasya‘nın İstiklali ve Türkiye‘nin Askeri Yardımı // Kafkas Araştırmaları. İstanbul, 1997. №3. Pр.43-46.

31. Butbay M. Kafkasya Hatıraları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990. 138 р. Quotation pp. 1-2.

32. Güsar V. Çerkez Kadınları Teavün Cemiyeti // Kafkasya Dergisi. 1975. №48. Рр. 21-26. Quotation pp. 24-25.

33. Ibid, Quotation p. 26.

34. Şoenu M. F. Çerkes Meselesi. İstanbul: Bedir Yayınları, 1993. 84 p.

35. Bingöl S. 150'likler Meselesi. Bir İhanetin Anatomisi. İstanbul: Bengi Kitap Yayın, 2010. 328 р.; Kutay C. Yüzellilikler Faciası. İstanbul: Tarih Kütüphanesi Yayınları, 1955. 93 p.

36. Tunçay M. Türkiye'de Sol Akımlar (1908-1925). Ankara: Sevinç Matbaası, 1967. 218 p. This event left an indelible mark in the historical memory of the Turkey‘s left movement. For example, the famous Turkish poet and writer Nâzım Hikmet, adhere to communist views, dedicated four poems to this event: For fifteen (Onbeşler için, 1922), 28 January (28 Kanunisani, 1923), My heart (Kalbim, 1925), Epitaph for fifteen (Onbeşlerin Kitabesi, 1925) and described it in his novel Life‘s Good, Brother (Yaşamak Güzel Şey  Be Kardeşim, 1962).

37. Yağan A., Serbes N. Tarihteki Hain Çerkesler. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2010. 207 p.

38. Besleney Z.A. The Circassian Diaspora in Turkey: A Political History. London: Routledge, 2014. 224 p. Quotation p. 11.