Яшар Кемалым ИгущыIэ

"Ары, мы ч1ып1эм сыкъызэщыгущы1агъэм фэш1к1э бо сигуапэ хъугъэ. Адыгэхэр мыр зэжъугъаш1, зы ц1ыфышъхьа къышъухэк1эу сэ сыадыгэжьэп и1омэ, гъогумэфэ дэдэу хьадрыхэ ерэх, джэхьынэмым икъатибл ик1эгъ ерэф…"

Тырку тхэк1ошхо ЯШАР КЕМАЛым (*) Истамбыл ‘Кавказ Абхъазие Культыр Хасэм’ къыщиш1ыгъэ гущы1эр (ЖЬЫНЭПС гъэзетэр,1оныгъомаз) Зэздзэк1ыгъэр: Хьапый Джэудэт Сэ адыгэмэ бэрэ сахэтыгъ. Кормезар/Körmezar (Къэхэлъэнэшъу) иц1эу зы чэчэн къуаджэ ти1. Джейхан псыхъом изы лъэныкъо тэ ты1ус,адрэ лъэныкъом чэчэн къуаджэр 1ус.

Адана областым иДжейхан районым епхыгъэу зы къуадж ар. Пщы Али Саидым мыхэмэ яч1ыгухэр атырихыгъагъ. Гъыхэр, гъы макъэхэр, гъыбзэхэр къыщытэджыгъагъ Джейханым и адрэ к1ыбым... Яч1ыгухэм къырафыгъэх,ет1анэ тикъуаджэ къек1угъэх, къуахьым исхэу тикъуаджэ пэгъунэгъу зы ч1ып1э къыщыуцугъэх.

Ащ нэужьым Торос къушъхьэхэм алъэныкъо дэк1оягъэх,ш1ук1ае теш1агъэу ахэр зысэлъэгъум, ’сэ Эмте къуаджэм сыщыщ‘ зысэ1ом мэфищ сяхьэк1агъ.

Сятэщэу слъытэрэ Идрисы идэжь сэк1о. Сятэщ Юсыфи курт милициемэ ятхьэмэтэ гуадз. Идрисри адыгэмэ ятхьэмат. Нури чауш и1о зыгори щы1. Нури чаушым къут1у ы1, зыр Керим, адрэр Чако бей. Чако беир илъэсыбэрэ Кадирли къалэм итхьэмэтагъэ зэрихьагъ. Сятэшэу Идрисым (сэ ащтэу есэ1о, тызэпэблагъ, зыунагъо тыщыщым тыфэд) ипшъашъэ Чако беим ышъхьэгъус. Сэ сшъхьэ къызэрек1урэ зэпытым тетэу Кадирли хьапсым сык1адзэгъагъ.Хьапсым мэзит1у сык1эсыгъ. Сянэ нэмык1 зи садэжь къэк1уагъэп, 30 фэдиз тиблэгъэ къуаджэ щы1,куртмэ ащыщэу зыми зи къысфиш1агъэп. Зы Алэви курт къуаджэ ти1, ахэр къэк1уагъэх.Зы закъоуи сятэш Идрис ыпшъашъэ Нэсибэ гуащэр къэк1уагъ.

Хьапсыр иныгъэп ау нэбги 100 е нэбгэ 50 фэдиз ц1ыф к1эсыгъ. Зы мафэ горэм,мэфищ е мэфипл1 теш1эгъагъ, сшыпхъунахьыжъэу Нэсибэр 1энэ хъурэешхо и1ыгъэу къэсыгъ, 1анэм зэмышъогъу тхылъып1эхэм як1оц1ыщахьыгъэу шхыныхэр телъых. 1анэхэр нэбгищ нэбгипл1ым къихьыгъ. 

Хьапсым ч1эс хэти ишхын фэш1к1э шхынхэр ба1оу къихьыгъагъ. Зы мафэ къынэуж ик1эрык1эу шхын къытфихьыгъ. Хьапсым мэзит1оу сык1эсыгъ,тхьэмафэм зэу т1оу мэлрэ пчэнрэ яригъэук1ыри шхын къытфаригъахьыштыгъ. Мэзит1у къынэуж Козан хьапсым сящагъ,мыр зызэхахым хьапсым ч1эсхэр гъыгъэх, джы хэты тигъэшхэжьын я1уи!

Ван къалэм журналистэу сызэк1ом, Юсыф агъар (сятэшыр) зэзгъэлъэгъунэу сык1уагъ. Ич1ыгухэр ищэхи ащ дэт1ысхьэжьыгъагъ, илъэс 115 иныбжьэу л1эжьыгъ. Япэрапш1эу ‘уятэшэу Идрисыр тэу хъугъэ?’ и1уи къысэупк1ыгъ.

Илъэс 15 синыбж. Адыгэ нысащэ щы1 я1уагъ, сык1уагъ Акифием. Сятэш фэдэ Идрисым бо сырик1эсагъ, ’фэсапщ К1элэкъарэ’ къыси1уагъ. Ет1анэ ыш къыситыгъ. Идрисэу сятэш ыш шыгъэчэщыгъ, Арап е Ингылыз лъы зэхэлъэуи щытын фэягъ, шы бэлахьыгъ. ‘Мы шым тет1ысхь’ къыси1уагъ, ‘Мы шъор шъозэтехым къахэхи къахь’ къыси1уагъ.Шым сытет1ысхьагъ,30 фэдиз шыу щы1,шъор хэты къихьымэ тыныр ащ раты. Шыр зэзфэу сыублагъ,адрэхэр ш1ук1аеу сауж къинагъэхэу къыслъэчъэх, пчъэ1ум сыкъэсыгъ,ащ нэужьым сыд хъугъэ сфэш1эшъугъэп, сяужк1э бэщхэмк1э къысаох,сяук1ыщт. Идрисэу сятэшыми ‘жъэу зыгъэшъхъи ихь, къыоощтхэп‘ е1о. Иужыпкъэ дэдэм ‘зызгъэшъхъыни сихьэн‘ с1уагъ, зы л1ы горэ къынэси пчъэр къысфэ1уихыгъ, ’мары мы ч1ып1эмк1э уихьащт‘ къыси1уагъ. Сятэшэу Идрисыр къэсыгъ; ’Яшар, о шым унахьбэлахь’ къыси1уагъ.

Адыгэхэр лъэпкъ иных, к1о лъэпкъ ц1ык1у п1ошъуни щы1эп. Адыгэхэм яч1ыгу ныбжьи зыми ратынэу адагъэп, ащ къыхэк1эу яхэгъэгу къырагъэк1ыгъэх, къырафыгъэх. Заор урысым къигъэхъагъ, ащ къыхэк1эу Тыркуем къэк1уагъэх. Яхэгъэгу къызырафыхэм тыркур/османлыр адыгъэхэмэ дахэу ядезэк1уагъ. Балкан лъэныкъом рагъэт1ысхьагъэх, сыдэ Балканхэр, сыдэ Анатолием рырамыгъэт1ысхьaгъэх. 

Балканым рагъэт1ысхьагъэхэр ик1эрык1эy Арапхэм адэжь яфыхи ахэм яхыраугощагъэх,мыр гъэш1эгъонэу зыгор! Тырку республикэм илъэхъан адыгэхэр хымэ лъэпкъэу алъэгъугъэх. Адыгэхэр Тырку Шъхьафит Заом ил1ыгъужъыхэу, иц1ыф л1ыбланэхэу щытых…

Зы мафэгорэм зы псыхъурай гъунэгорэм сирек1ок1ы, нэбгитф нэбгипш1 п1онэу зы купрэ зы къамионрэ/ку инрэ щыт. Сык1уи сяплъыгъ, адыгэ къашъохэр сэш1э. Сыкъарэмыш1 с1уи зысыут1ы1оу сахэхьагъ. Зыми сыкъиш1агъэп. Ет1уанэ, къашъор мэухы с1уи сахэк1ыжьыгъ. Ау саш1эу къык1эк1ыгъ, ’гъусэ къыддэхъу‘ къыса1уагъ.

– Адэ сыдэ гъусэ сыкъышъудэхъун,

– Тэ тыадыг,

– Тхьам бын унэ шъуеш1,сэ сышъуфэгусагъ,

– Сыдэ?

– Шъо шъузфэежьыгъэп,шъуикультыр къэжъугъэнэжьыным шъупылъыгъэп. Шъуадыг, шъо культырэ ин шъуи1. Хьайнапэу шъозак1о. Сыдэ шъуибзэ шъуфэмыежь? Сыдэ шъуибзэ фэш1к1э еджап1э шъуфэмыерэ? Сэ сышъуфэгуабжьыгъ, сышъудэгущы1эщтэп…

– Мощтэ умы1у тшынахьыжъэу Яшар!

– Сышуфэгуабжьыгъ, яс1уагъ ик1и сафэгуабжьыгъ! 

Шъош1эжьы Тырку республикэ тхьаматэм къы1эсхыгъэ ш1ухьафтын зэ1ук1эм сыкъыщыгущы1агъ, ащыгъуми адыгэхэр сщыгъупщыгъэхэп, сижэ дэзгъэзыгъэп. Япэдэдэу адыгэхэмрэ куртмэ ябзэ яшъутыжьын фай с1уагъ. Шъуигу къэк1ыжьыгъа?

Джы сэ сироман пстэуми адыгэхэр ахэтых, къахэлъэгъук1ых. Сыдэ мощтэу хъурэ? Тхьа къыпфэс1он мыр мощтэу зыфэхъурэр сымыш1эрэк1э. Сш1эрэп ау адыгац1эр сироманхэм ахэтызэпыт.

Гущы1эм пае Мэмэт Псыгъо романым зы л1ыхъуъж (герой) хэт, ари адыг. Т1эк1у ипэ синыбджэгъумэ афэс1отэгъагъ. 

Мэмэт Псыгъор апэрэу Джумхуриет (**) гъэзетэм тыридзагъ. Тедзэныр ухыгъ. Мэфищ къынэужь Джумхуриетым сык1уагъ. ’О Яшар, к1эли 10-15 къэк1уагъ, къыппаплъэх. К1ожьхэрэп, Яшар Кемалыр тлъэгъущт’ а1о. Кабинэт/унэ си1агъ, к1о ащи сыкъырафыгъагъ ау Надир Нади (***) къызэк1ожь нэужьым къысатыжьыгъагъ. ’К1алэхэр сэ си1офис шъущэх’ с1уагъ, сэри сык1уагъ, к1алэмэ лъэшэу ягуапэ хъугъэ.

‘Утымылъэгъоу тык1ожьыным тынэсыгъагъ’ а1уагъ. ’К1алэхэр сыд шъузфаер’ с1уагъ. ’Тхьауегъэпсэу къыот1онэу тыкъэк1уагъ’ я1уагъ. ’Сыдэ’ с1уагъ. ’Тхылъ птхыгъэ, тхылъым адыгэхэр итых, адыгэхэри л1ыгъужъыхэу къэбгъэлъэгъуагъэх, мыщ фэш1к1э тхьауегъэпсэу къыот1онэу тыкъэк1уагъ‘ къыса1уагъ. ’Тыдэ шъукъик1ыгъ’ с1уагъ. ’Анатолием итыдрэ лъэныкъо щыщэу зы к1алэ гъусэ къэтш1и тыкъэк1уагъ’ я1уагъ. Зы нэбгэ закъок1э тхьaуегъэпсэу п1оныр хъуна? Адыгэхэм афэш1к1э уытхагъ о’ къыса1уагъ. Мыр егъаш1эми сщыгъупщэшъунэп.

Сэ зы гупщысэ закъо си1, ми культурэр –адыгэ культурэр- щэрэ1. Дунаер бае хъумэ,культурэр бае хъумэ къэс, ц1ыфыри ц1ыфэу хъущт. Тапашъхьэ къиуцохэу ‘сэ мы лъэпкъым сыщыщэп’ я1о зыхъурэм ц1ыфыгъэм хьапыр/таблетыр идырыгъэу/ефэхыгъэу хъущт.

Сиш1эныгъэ къэущэу зэриублагъэм щегъэжьагъэу бзэ 1офым сыпылъ. Бзэхэм адрэ бзэхэр яук1ыгъэхэп. Тарихъым шъуеупк1, зыбзэ закъуи нэмык1 зы бзэ иук1ыгъэп. Зэ тежъугъэгупщыс; бзэхэр зэде1эх, зым адрэм хегъахъо, изакъо къызынэрэми тыркубзэм фэдэу мэхъу. Тыркубзэр мыщ къытенэнэу/мыщ фэдизэ тхьамык1э хъунэу зыбзагъэп. Адрэ бзэхэр тапретэу/мыдэнэу/ясакъэу иш1ыгъ, ясакъэу зэрэхъугъэм къыхэк1эу ахэми зы ш1уагъи ахырихышъугъэп, ахэм ядэ1эпы1э зэремигъотыгъэм къыхэк1ык1э бае хъушъугъэп. Сэ тыркубзэм сыритхак1у, адыгабзэр ясакъэу амыш1ыгъагъэмэ, куртыбзэри ясакъэу амыш1ыгъагъми… бзэ 17 ти1, мыхэр ясакъэу амыш1ыгъагъэмэ тыркубзэр нахь баеу хъущтыгъэ. Мыщ гулъитэн фэдизэу культурэм хэш1ык1 фызи1э политик ц1ыф ти1эгоп...

Зы бзэр тощтэу бае хъушъурэ, мыр дунаем гулъитэшъоу зыгор. Зы бзэм литэратур имы1э зыхъурэм а бзэр мал1э. Мыр шъыпкъэ. Литэратурэм щегъа1эх бзэхэр.

Зы мафэгорэм зы л1ыгорэ садэжь къэк1уагъ, полковник. Сэри сыдэ садэжь къэк1уагъ с1уи згъэш1эгъуагъ, сыкъзэтенагъ. Нарт эпосхэр къысфиуфыгъ, ’Сшынахьыжъэу Яшар,едж, мыр сэ зэсдзэк1ыгъ’ къыси1уагъ. Совет ш1эныгъэл1ибл щы1, мы эпосыр ятхыгъ. Эпосыр 1эсхи седжагъ. Л1ым итыркубзэ дэхэдэд, зы хэукъогъэ закъо и1 ны1эп.

Тхылъ тедзэп1эм сыфытеуагъ, ’зы адыгэ эпос къак1о, таддзэмэ дэгъоу тфэшэшъун сэ1о, миллиони 5 еблэгъэу адыгэ щы1’ ес1уагъ. Джы къышъос1ожьын; ят1уанэрэри тадгъэдзагъ, эпос бэлахь, Иллиадэ фэдэу зы эпос.

Ары, мы ч1ып1эм сыкъызэщыгущы1агъэм фэш1к1э бо сигуапэ хъугъэ. Адыгэхэр мыр зэжъугъаш1, зы ц1ыфышъхьа къышъухэк1эу сэ сыадыгэжьэп и1омэ, гъогумэфэ дэдэу хьадрыхэ ерэх, джэхьынэмым икъатибл ик1эгъ ерэф…

(*) Тырку республикэ тхьэматэ Абдулахь Гюлым Яшар Кемалы Къэралыгъо Ш1ухьафтын ритыгъ.

(**) Истамбыл къыщыдэк1эу зы гъэзетэ.Джы тырку националист гъэзетэу хъугэ.

(***) Надир Нади (1908-1991)-Гъэзетэр зиемэ ащыщыгъ.

Kaynak: Hapi Cevdet Yıldız