'28 Eylül Çerkes (Adıge) Ulusal Kıyafet Günü'müz... Gonejiko Saim Atılgan

“Çerkesler misafirlerini kıyafetlerine göre karşılar, kişiliklerine göre uğurlarlar”

Kıyafetler, bugüne ulaşana kadar bir çok aşamalardan geçmiştir. İlkel insanlar ısınmak, korunmak gibi doğal ihtiyaçlarla ilk giysileri yarattılar. Bu ilk giysiler bitkiler, bitki lifleri ve hayvan postlarından üretildi. Daha sonra dokuma ile kumaş türevleri ortaya çıktı.

Toplumların kültürel yaşamlarına göre şekillenen giysiler zamanla değişik işlevler edinmiş ve farklı amaçlarla da kullanılmıştır. 

Giyim tarzlarının şekillenmesini etkileyen en önemli unsurlar arasında kültür, inanç, yaşam tarzı, zevk ve beğeniler, sosyal statüler ve ekonomi değişkenleri oldukça önemlidir.

Tarihi Çerkes kıyafetleri de bu aşamalardan geçmiştir. Kıyafetlerin şekillerini etkileyen iklim, yaşayış, kültür, ihtiyaç gibi etmenler Çerkes kıyafetlerine de yansımıştır.

Kuban ve Elbruz bölgelerindeki arkeolojik bulgular arasında çıkan taşlardan kabartma ve oymalar, duvarlara çizilmiş erkek ve kadın figürleri; mezarlar ve kurganlarda yapılan incelemeler, Çerkes giysilerinin MÖ.5. yüzyılda şekillenmeye başladığını ve MS. 19. yüzyılda bugünkü görünümünü aldığını gösteriyor.

Çerkes milli kıyafetleri Çerkes kültürünü tamamlayan en önemli öğelerinden biridir. Bu kültür unsurunu korumak, yaşaması, diğer kuşaklara aktarılması ve tanıtılması aracıyla Adığey Cumhuriyeti 2000 yalında aldığı bir karar ile ”28 Eylül”ü “Çerkes Ulusal Kıyafet Günü” olarak belirlemiş, diğer Cumhuriyetlerimizin de bu günü benimsemeleri ile 28 Eylül, Çerkesler tarafından Çerkes Milli Kıyafeti (Adığe Faşe) günü olarak kutlanmaya başlamıştır.

ÇERKESKA

Geleneksel erkek kıyafetleri, esas olarak geniş kollu bir kaftan, gömlek, pantolon, ayakkabı ve kamadan oluşur, bu kaftana Çerkeska denilirdi. 

Savaşçılar savaşırken ayak bağı olmaması için kısa kollu Çerkeska giyerlerdi. Sosyal ve sınıfa bağlı olarak beyler beyaz, soylular kırmızı, köylüler ise gri, kahverengi, siyah giysi seçerlerdi.

Yaratıcı terzilerin elinden çıkan güzel ve şık giyim eşyaları, kullanacak kişiler arasında hep rekabet konusu olmuştur. Erkek giyiminde moda kibarlıktı. ”At üstünde doğup yine at üstünde ölecek bir millet”e özgüydü.

Çerkes erkek kıyafetlerine “Çerkeska” denmesinin nedeni Adığelere “Çerkes” adının verilmesidir. 

Adığe dilinde adı ”tsy” sesiyle söylenmektedir. Siyah, kahverengi, gri, yaprak yeşil (kamuflajı sağlamak üzere bitki örtüsü ile uyumlu) bazen de beyaz renkte yapılıyordu.

Çerkeskalar için kadınlarının küçük tezgahlarda dokuduğu yünlü bir kumaş türü tercih edilirdi. Bu kumaşa “gabardin” denilirdi. 

Bir savaşçı giysisi olan Çerkeskanın yakasız üçgen biçimindeki ön kısmı tamamen beli saracak şekildedir. Çerkeskanın daima sağ kanadı sol kanadın üstüne gelecek şekilde giyilirdi.

Çerkeslerde giysinin önemini vurgulayan atasözleri vardır.

“Giysi adamı süsler, aklı güzelleştirir.”

“Tanımadığın yerde giysi, tanındığın yerde akılsın.”

“Giysilerin en güzeli, arlanma duygusudur.”

“Seni topluma kıyafetin sokar, miden çıkartır.”

“Giysi prenses/kaynana, toprak da Prens/kayınpeder evi sayılır.”

YAMÇI

Yamçı ”soğuk günlerde giyilen Türkçe kesenek denilen yün ve keçeden yapılmış bir giysiydi. Hayvancılık ve avcılıkla uğraşan insanları hava değişikliklerinden korumak, rüzgar yağmur ve toza karşı iyi koruyan bir giysiydi. Yamçı binicinin yanısıra atı da korurdu. 

Özellikle keçi kılından dövülerek yapılırdı. Dış kısmı doğal kıl haliyle 

bırakılırken içi keçeleştirilir, pelerin biçiminde topuklara kadar uzun yapılırdı. Boyun kısmında gümüşten yapılmış tutturucular vardı.

”Cane” denilen gömlek dik yakalı ve kendine özgü düğmeleri olurdu.  

ŞARKHON

“Şarkhon” atkı vazifesi de gören Çerkeslere özgü bir başlıktır. Soğuktan ve rüzgardan korunmak için yapılmış bir giysiydi. Siyah, kemik rengi, kahverengi ya da griye çalan renkli çuha veya deve tüyünden yapılırdı.

KEMER

Kılıç, silah, kama kendine özgü bir kemer üzerine takılır ve taşınırdı. Çerkesçe ”Bğiripx”denilen Çerkes kemeri gösterişli yapısı ve gümüş işlemeleriyle çok şık görünürdü. Bu kemerler 100-110 cm uzunluğunda ve 3-3,5 cm eninde olurdu. 

Bu kemerin tokası ve düğmeleri gümüştendi. Kemerde aşağı doğru sarkan gümüş işlemeli üçlü püsküller olurdu. 

Bu püsküller günümüzde sadece süs amaçlıyla kullanılmakta ama tarihsel eski dönemlerde bir çeşit silah olduğu düşünülmektedir.

Ailemizde dedemiz Gonejiko Zekeriya’dan kalma bir kemer, bir kama ve 2 kırbaç bulunmakta. Kama, kemer ve kamçı ince bir Çerkes işçiliğini yansıtmaktadır. Kamanın üzerinde Arapça harflerle ismi yazmaktadır. Dedemizin yaşadığı yıllar düşünüldüğünde yapım yılının 1800’lerin sonu olduğunu tahmin ediyoruz.

Kemerler kendine özgü deri üzerine gümüş işçiliklerle kıyafetin ayrılmaz parçasıydı.

Türk edebiyatının önemli isimlerinden kendisi de Çerkes olan Ömer Seyfettin bir hikayesinde Çerkes kemerinden Çerkes olmaya karar veren Mahmut Bey isimli bir kahramandan söz eder.

Çerkes elbisesinin en önemli özelliği fişeklikler göğsün iki kısmında yer alır. Arapçada hazer olan bu fişekliklerin ismi Türkçede hazır olarak bilinir. Asıl ismi “bğagustal'e"dir. Rusçada karşılığı gazırey'dir.

Fişeklikler silahların hızla doldurulmasını sağlamak amaçlıyla yapılmıştır. Bu fişekliklerdeki tüplerin soldakilerine yaralanmalarda kullanılmak üzere ilaç konulurdu. Bu hazırların cep kısmına bu gün yapılışı bilinmeyen özel hazırlanmış bir yiyecek konulurdu.

Bu yiyecek hap şeklinde hazırlanırdı ve savaşçılar uzun yola veya savaşa çıktıkları zaman yanlarına alırlardı. Belge olmamakla birlikte bu yiyeceklerin içeriğinde ilik ve kemik unu bulunduğu söylenmekte.

Tüm bu haliyle Çerkeska, geniş omuzları ve çekik bir karnı ile atletik vücudu belirginleştirir, asaleti vurgulardı. Erkekler altlarına pantolon tarzında bir giysi olan “Adığe ğonçenc” giyerdi.

ÇİZME

Çerkes giysisinin gösterişli bir parçası olan çizme de kendine özgü güzelliktedir. Ayak bileğine kadar olan ve 19. Yüzyılda Rus edebiyatına da giren “Kafkasya çizmesi” yumuşak olup, ayak parmaklarını sıkmazdı ve siyah deriden yapılırdı. Tabanları bazen yumuşak köselerden olurdu. Çarığa benzer, bileğe ve bacağa altından dolaştırarak kayışla bağlanırdı.

BAŞLIKLAR

Çerkesçe “pae” denilirdi. Bazen de papaya denilen başlık kullanılırdı. Başlıklar iklim, gelenek ve zamana göre çeşitlilik göstermiştir. Çeçen, İnguş ve Dağıstanlılar geniş uzun tüylü ve yüksek biçimi kullanırdı. 

19.yüzyıl sonlarına doğru Adığe ve Abhazlardan bütün Kafkasya’ya yayılan kısa tüylü zarif biçimli “kubanka” günümüze kadar gelmiştir.

Bazı atasözlerimiz kalpak üzerinedir. “Danışacak birini bulamazsan kalpağına danış”. “Korkuyorsan kalpağımı giy” gibi.

Dağlı erkekler için en büyük onursuzluk kalpağını kaybetmiş ve giyememiş durumda olmaktı. Her parçası zerafet ve ince el işçiliği Çerkes kıyafetinin tamamlayıcısı olan kalpak Türk kurtuluş savaşını da etkilemiş, Kuvai-milliyeyi tanımlayan bir parça olmuştur.

ÇERKES KADIN KIYAFETLERİ

Geleneksel Çerkes kadın kıyafetleri çok çeşitli ve süslü olup bölgeye, kabileye, aileye ve hatta sınıfa göre değişiklik gösterirdi.

Çerkes Kadın kıyafetleri ince el işçiliği, zarif hat ve detaylarıyla bir görsel şahaserdir. Çerkesçe “tsey” olarak bilinir. Uzun kesimli elbise üzerine bir gömlek yada kısa bir kaftandan oluşuyordu. 

Bu Çerkes kadın kıyafetleri genel olarak kadife, ipek ya da kalın kumaşlardan dikilirdi. 

Biçimi yüzyıllarca bozulmadan korunabilmiştir.

”Tsey”ler her zaman altın nakışlı desenlerle süslenir, elbise üzerine geleneksel süs ve desenlerle bezenmiş altın veya gümüş kemer takılırdı.

Çerkes’lerde kız çocukları beden yapısı biçimlenmeye başlar başlamaz, gece gündüz çıkarmamak üzere işlenmiş yumuşak deriden korse takarlardı. Bu korse vücut hatlarının biçimsiz olmamaları için takılırdı.

AYAKKABI

Adığe kadın ayağı giysi ve takıları bir kaç parçadan oluşurdu.

Yuvarlak deri ayakkabı, papuç, takunya (nalın), yüksek topuklu çizme, dikişli yumuşak deri ayakkabı, bacaklık, kaba deri ayakkabı.

Yumuşak deri ayakkabı ilkbahar ve sonbahar aylarında giyilmek için dikilirdi. Kaba deri ayakkabı işlenmemiş sığır derisinden yapılır, kış mevsiminde ev ve bahçe işleri yapan kadınlar tarafından giyilirdi.

Adığe kadın ayak takımlarında, ayağa uygun ve güzel bir görünüm elde edilmesine özen gösterilirdi. Kadın ayakkabılarının giysi ve takılarının rengi ve dikiş biçimi o kadının veya kızın mensup olduğu aileyi veya statüsünü belirlerdi.

Kadın kıyafetlerinin en önemli parçalarından biri ahşap bir ayakkabı olan “pkhavaqa”dır. Üst sınıf kadınların giydiği bu ayakkabıların yüksekliği 12 cm’ye ulaşırdı. Kadife ayakkabılar zarafeti gösterirken, tahta ayakkabılar düğünlerin vazgeçilmez parçasıydı. Sedef kaplı, fildişi, gümüş takılar ile bezeli olurdu.

XIX. yüzyıla kadar kullanıldığı bilinen bu ayakkabılar, kadınların dik dumanlarını ve küçük adımlarla yürümelerini sağlardı.

Kaftanların üzerine takılan kemerler bir el işçiliği harikasıdır. Bele sıkıca takılan kemerlerin çok değişik modelleri vardır. 

Kadın giysilerinden kepler üzeri altın, gümüş sim sırma ve inci işlemeli olurdu. Başa dik olarak giyilen kepler genellikle beyaz İpek kumaştan olurdu.

Özetle söylemek gerekirse, Çerkes giysileri insan bedenini ölçü alır ve ona uygun düşecek tarzda hazırlanırlardı.

Halen bu kıyafetleri diken, talep oldukça hazırlayan terzilerimiz, modacılarımız, derneklerde ve özel olarak ilgilenerek Çerkes el sanatlarını yaşatmaya çalışan fedakar insanlarımız bulunmaktadır.

Günümüzde “Çerkes ( Adığe ) Ulusal Kıyafet Günü” gibi özel günlerde kıyafetlerimizi tercih ederek, talep ederek, düğünlerde, eğlencelerde, milli günlerde ve anmalarda kıyafetlerimizi giyerek, bir Çerkes giysi aksesuarı kullanarak Çerkes giysilerinin yaşaması ve tanıtılması için çaba gösterebiliriz.

Çerkes giysileri onları yaşatan ve geliştiren insanlar var oldukça sonsuza kadar yaşayacaktır.

Bu bilinçle, "28 Eylül Çerkes ( Adığe ) Ulusal Kıyafet Günümüz kutlu olsun.

Gonejiko Saim Atılgan

28 Eylül 2021