Хьэдэгъэлıэ Аскэр (20.09.1922-28.05.2009)

ЗэлъашIэрэ тхакIоу, шIэныгъэлэжьэу ХьэдэгъэлIэ Аскэр къызыхъугъэр непэ илъэс 95-рэ мэхъу.

Тхьэм икIэсэ цIыфэу ар дунаим къытехъогъагъ: Iэдэбэу, нэхъоеу, шэнышIоу, рэхьатэу, гупсэфэу, Iушэу, акъылышIоу, гурыгъозэ ин хэлъэу, Хэгъэгум ыкIи иадыгэ лъэпкъ афишIэн ылъэкIыщтымкIэ зышъхьамысыжьэу — нартыгу зиIэ дунэелIыгъ.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр Мыхьамодэ ыкъор Красногвардейскэ районым ит къуаджэу, псыхъоу Лабэ ыIушъо Iусэу Хьатикъуае Iоныгъом и 20-м, 1922-рэ илъэсым къыщыхъугъ, мэкъумэщышIэ унагъо щапIугъ. ШIум фаблэу, ыгу ащ дихьыхы зэхъум, джыри къоджэ еджапIэм щеджэщтыгъ, усэныр къыштэгъагъ.

1938-рэ илъэсым Адыгэ кIэлэегъэджэ училищым чIэхьагъ, дэгъоу егугъоу еджэу, усэхэри ытхыхэу щытыгъ, литературнэ кружокэу Андырхъое Хъусенэ зипэщагъэми чанэу хэлажьэщтыгъ. 1940 — 1942-рэ илъэсхэм Адыгэ кIэлэегъэджэ илъэситIу институтым щеджагъ, къыухыгъ.

1942 — 1945-рэ илъэсхэм дзэм къулыкъу щихьыгъ. Зэо илъэсхэм курсантыгъ, взводым икомандирыгъ, штабым ипэщагъ. Мы лъэхъаным етIупщыгъэу патриотическэ усэхэр етхых: «Заом тыфаеп!», «ШтыккIэ кIэтхэжьыгъэхэр», нэмыкIхэри. Зэо ужым, 1946-м ищылэ мазэ, Аскэр и Адыгэ хэку къыгъэзэжьыгъ. 

Гъэтхэпэ мазэм, 1946-рэ илъэсым Адыгэ шIэныгъэ-ушэтэкIо институтым IофшIэныр щыригъэжьагъ, литературэм готэу шIэныгъэ IофшIэнышхомкIи зегъазэ, тIури зэдефы. Iоф ышIэзэ, Адыгэ къэралыгъо кIэлэегъэджэ институтыр 1957-рэ илъэсым, 1960-м шIэныгъэхэмкIэ Грузием и Академие епхыгъэу Шота Руставели и Институт хэт аспирантурэр къыухыгъэх. 

1965-рэ илъэсым ХьэдэгъэлIэ Аскэр филологие шIэныгъэхэмкIэ кандидатыцIэр, 1991-рэ илъэсым — докторыцIэр къыушыхьатыгъэх.

Аскэр усэн-тхэнымрэ шIэныгъэ-гупшысэнымрэ зэфэдэу щэIэфэ гухахъо ахигъуатэу зэдилэжьынхэр фызэшIокIыгъ, илъэс 60-м ехъум, а зы шIэныгъэ институтым (АРИГИ-м, фольклорымкIэ иотдел ипэщагъ), Iоф щишIагъ. Ытхыхэрэр 1940-рэ илъэсым къыщыублагъэу къыхиутыщтыгъэх.

1948-рэ илъэсым ХьэдэгъалIэм иапэрэ усэ тхылъэу «Гум иорэд» зыфиIорэр къыдэкIыгъ. Я 50-рэ илъэсхэм хэпшIыкIэу усакIом джыри нахь лъэныкъо гъэшIэгъонкIэ зыкъызэIуихыгъ, лъэпкъым игушъхьэлэжьыгъэ, ишэн-хабзэхэм, итарихъ, губзыгъагъэм къапкъырыкIэу ыкIи алъыIэсэу матхэ. ЕтIупщыгъэу зы усэ тхылъым адрэр ыужэу къыдегъэкIых: 

«Мэфэ нэфхэр» — 1952-рэ, «Сичыл» — 1953-рэ, «Гум шIоигъор». Анахьэу усакIом иIупкIэгъэ-лъэшыгъэ, иIэпэIэсагъэ къызыщынэфагъэр «Адыгэм ыпхъу» зыфиIорэ повестэу усэкIэ тхыгъэр ары, 1957-рэ илъэсым къыдэкIыгъ. 

Адыгэ бзылъфыгъэм итарихъ гъогу къин ар фэгъэхьыгъ, ащ идунэететыкIагъэм, ыщэчын ылъэкIыщтыгъэм, щыIэкIэ-псэукIэ къинэу адыгэхэм я ХVIII — ХIХ-рэ лIэшIэгъухэм яIагъэм чIыпIэу бзылъфыгъэм щиубытыщтыгъэр ащ нафэу къыщиIотыкIыгъ. 

Джащ фэдэу ышIэрэ IофышхомкIэ зэремызэщыжьыр къыушыхьатэу Аскэр усэхэр, поэмэхэр адэтхэу тхылъхэр я 60 — 80-рэ илъэсхэми бэу къыдигъэкIыгъэх. 

Ахэм япчъагъэ 25-м лъыкIэхьэ. УсакIом итхыгъэмэ ащыщхэр грузиныбзэкIэ, болгарыбзэкIэ, арапыбзэкIэ, нэмыкIхэмкIэ зэрадзэкIыгъэх, иусэхэм ащыщхэр орэдышъохэм аралъхьагъэх. ХьэдэгъэлIэ Аскэр ипоэзие бзэу зэрэтхыгъэмкIи, гупшысэу хэлъымкIи зэдиштэу, уигъэразэу гъэпсыгъэ.

Ау усэкIо-тхэкIо къодыягъэп ХьэдэгъэлIэ Аскэр Мыхьамодэ ыкъор. Ар Кавказым ыкIи Урысыем, IэкIыб къэрал зэфэшъхьафхэу адыгэхэр зыщыпсэухэрэ пстэум ащызэлъашIэрэ тхакIу, шIэныгъэлэжь-академик, нартхэр зие лъэпкъым ригъэгъотыжьынхэр, ахэм алъапэрэ ашъхьапэрэ адыгэхэм ашIокIынэу зэрэщымытыр (лъэпкъым зэриехэр) ишIэныгъэ тхыгъэ куухэмкIэ къыушыхьатыныр фызэшIокIыгъ.

ЫшIэрэ Iофым шIэныгъэлэжь-гупшысакIоу ХьэдэгъэлIэ Аскэр пыIухьэ горэ фэпшIыжьынэу щымытэу, шъуи, теплъи, кIуачIи ахилъхьаныр фэукIочIыгъ. НартхэмкIэ — адыгэхэм яфольклор кIэнкIэ фэгъэзагъэу шIэныгъэ угъоин-ушэтын Iофышхоу ылэжьыгъэм томибл хъурэ «Нартхэр» къакIэкIуагъ 1971-рэ илъэсым. ХьэдэгъалIэм ищыIэныгъэ зэрэщытэу лъэпкъ литературэм ыкIи лъэпкъ шIэныгъэм языкъегъэIэтын-хэгъэхъон афигъэшъошагъ. ШIэгъэхэ Iофыр къэIогъошIуми, ар бэу шъхьэкуцI IофшIэгъэшху. 

Адыгэ тхыгъэ литературэу зилъагъо техьэгъэ къодыем инарт пщыналъэхэр, тхыдэхэр, орэдхэр, къэбархэр къэбгъотыжьынхэшъ, зы гупшысэ мэстанэ ипщыжьынхэр къин дэдагъэми, Аскэр творческэ мурад инэу зыфишIыжьыгъэр, лъэпкъ пшъэрылъыр щытхъу хэлъэу зэшIуихыгъэх. ХьэдэгъалIэр щэIэфэ тхагъэ, гупшысагъэ, къыгъотыгъ, зэригъэкIужьыгъ, зэгъэфагъэу, шIошъхъуныгъэ уигъэшIэу ахэмкIэ тхылъ зэфэшъхьафхэр къыдигъэкIыгъэх. 

Лъэпкъыжъэу адыгэхэм ягушъхьэкIэн ягъэгъотыжьыгъэн зэрэфаер къыгурыIоу чэщи мафи лэжьагъэ. Гупшысэ гъогубэ зэпичыгъ: ащыIагъ Шапсыгъэ, Къэбэртае, Черкесием, Краснодар краим ипсэупIэхэм, КъокIыпIэ Благъэу адыгэхэр зэрыс хэгъэгухэм — Сирием, Тыркуем, Израиль ыкIи ахэм анахь чыжьаIоуи — Америкэм, Голландием. Зилъэуж ыфыгъэу, зэригъэшIагъэу зэхифыгъэр ащ фэдизым нартхэр ары. 

ХьэдэгъалIэм зэрэшIоигъуагъэу, 1968 — 1971-рэ илъэсхэм адыгэ лIыхъужъ эпосэу «Нартхэр» томибл хъоу къыдигъэкIыгъ. Ахэм ягъэкIэрэкIэн-гъэдэхэн анахьэу зыпшъэ ифагъэр АР-м инароднэ сурэтышIэу Мэрэтыкъо Долэт.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр шIэныгъэлэжь-нартовед шъыпкъэу зэрэщытыр итхылъ гъэшIэгъон зэфэшъхьафхэмкIэ къыушыхьатыжьыгъ: «Героический эпос «Нарты» и его генезис» зыфиIорэр Краснодар къыщыдэкIыгъ, «Память нации», «Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов» зыфиIохэрэр, мыхэм анэмыкIхэри илъэс зэфэшъхьафхэм Мыекъуапэ къыщыдэкIыгъэх.

Аскэр общественнэ IофышIэшхуагъ, Европэм икавказологхэм яобществэ хэтыгъ. Дунэе зэIукIэшхохэу Москва, Париж, Лондон, Амстердам ыкIи Адыгеим (1996-рэ илъэсым), етIанэ 2000-рэ ыкIи 2002-рэ илъэсхэм ЮНЕСКО-м иунашъокIэ нартхэм ямафэу загъэнафэм, «Нартхэм ямашIо орэмыкIуасэ!» зыфиIорэ фестивалэу зэфэдэкIэ Адыгеим, Шапсыгъэм, Краснодар краим ичIыпIэ зэфэшъхьафхэм ащыIагъэм ХьэдэгъэлIэ Аскэр игуапэу ахэлэжьагъ. 

Илъэс 60-м шъыпкъагъэ хэлъэу дахэу илъэпкъ, хэгъэгум хьалэлэу афэлэжьагъ. ЦIыфым ишIу ылъэгъужьыным, идахэу фаIорэр зэхихыжьыным нахь насыпыгъэ мэхъужьа?! 

Илитературэ творчестви, нартхэмкIэ ишIэныгъэ лэжьыгъаби гушIогъуабэрэ лъытэныгъэ-шъхьэкIафэрэ къыфахьыгъ Аскэр.

ХьэдэгъэлIэ Аскэр АР-м инароднэ тхакIу, АР-м шIэныгъэмкIэ изаслуженнэ IофышIэшху, Адыгеим и Къэралыгъо премие литературэмкIэ илауреат, шIэныгъэхэмкIэ Дунэе Адыгэ (Черкес) академием иакадемик, къуаджэхэу Хьатикъуае, Нэшъукъуае, Щынджые, Краснодар краимкIэ ПсышIопэ районым яцIыф гъэшIуагъ, 1989-рэ илъэсым къыщегъэжьагъэу УФ-м итхакIохэм я Союз хэтыгъ.

Аскэр унэгъо дахэ къыщинагъ: ыпхъу нахьыжъэу Асиет — философие шIэныгъэхэмкIэ доктор, ыкъоу Айтэч (игъонэмысэу идунай ыхъожьыгъ) тарихъ шIэныгъэхэмкIэ кандидатыгъ, ыпхъоу Нэфсэт — музыкант, ыкъоу Айдэмыр кIэлэегъадж, ахэм акъо, апхъухэр Аскэр ыкокI къихъухьагъэх. ГъэшIэ бай иIагъ, иIофшIагъэу лъэпкъым къыфыщинагъэр мыкIодыжьыщт былым.

МАМЫРЫКЪО Нуриет.

Адыгэ макъ

20.09.2017