NART SOSRIKUA

04 Nisan 2011   Sosrıkua, Savsırıky (Şapsığlar – Sevesırıkuo; Bjeduğlar, Abzehler, Hatıkueyler, Kemırgueyler – Savsırıko; Yegerıkueyler –Sasırıko; Besleneyler – Sovsırıkua, Sosırıkua) Nart efsanesinin en önemli kahramanı, Seteney-guaşe’nın üvey oğludur. Nart Sığır Çobanı Sos (Сос - bazı rivayetlerde Şokare ‘Щокъарэ’, Tlımtsemıkoe Zartıj ‘ЛIымцIэмыкъуэ ЗартIыжь’) Kuban’ın (Псыжь) kıyısında dururken nehrin diğer yakasında çamaşır yıkamakta olan Seteney-guaşe’yi (Сэтэней-гуащэ) görünce ona vurulur, kendini tutamaz ve bir damla meni Seteney-guaşe’nin yanında duran taşın üzerine damlar. Seteney-guaşe taşı alarak evine götürür. Dokuz ay (bazı rivayetlerde onbir ay) sonra taş iyice ısınır, korlaşır. Seteney-guaşe kor halindeki taşı alarak Tlepş’e (Лъэпщ) götürür. Demirci de taşı yarar, içinden demirden yapılmış ateş saçan erkek çocuğu çekip çıkarır. Tlepş çocuğu penseyle tutar, yedi kez suya batırıp çıkarır, şekillendirir. Pense arasında kalan iki dizi (bazı rivayetlerde kalçası) yumuşak, insan vücudu gibi kalır. Sosrikua’nın diğer yerleri demirdendir. Pense arasına sıkışarak yumuşak kalan dizleri Sosrıkua`nın sırrıdır, onun zayıf yönüdür. Çocuğu, Seteney-guaşe yetiştirir ve eğitir, Tlepş de gözkulak olur. Efsanede Sosrıkua, diğer Nartlara göre daha somut bir görüntü sergiler. Kısa boyludur, biraz aksayarak yürür, bozbıyıkları vardır. Sosrıkua’nın nasıl biri olduğunu şu ifadeler de ortaya koyuyor: taştan çıkma (мывэхэкIыкI), inek çobanından olma (жэмыхъуэрылъху), demir gözlü kara adam  (лIы  фIыцIэ  гъущIынэ). Atı  Thojey (Тхъуэжьей), Sosrıkua’nın çok önemli yardımcısıdır. Nartın yaptığı kahramanlıklarda bu atın büyük payı vardır. Sosrıkua’nın ailesine yönelik olarak efsanede anlatılanlar çok belirgin değildir. Anaerkil aile yapısına uygun olarak Sosrıkua annesiyle  yaşıyor; babasıyla birlikte yaşadığına ilişkin somut bir bilgi bulunmuyor. Sosrıkua’nın babasının Sos (Coc), Şokare (Щокъарэ), Zartıj (ЗaртIыжь) olduğunu belirten rivayetlerin yanısıra Vezırmes-Уэзырмэс (Vezırmec-Уэзырмэдж) olduğunu söyleyenler de var. Sosrıkua’nın karısının kim olduğu konusunda da değişik rivayetler anlatılır. Bir rivayete göre kocası ölüp dul kalan Adiyiuh (Iэдииху) ile evlendi. Başka metinlerde anlatılanlara göre ise Sosrıkua, Akuande (Акуандэ), Bedeuh (Бэдэху) ve Tlepş (Лъэпщ)’ın kızı ile evleniyor. Sosrıkua’nın beğendiği bir başka kızın da olduğu görülüyor. Seteney-guaşe gibi bu kızın da geleceği görme becerisi var – Sosrıkoe’nın öldürüleceğini söylüyor. Sosrıkua’yi yetiştirip eğiten kahramanlığı, aklı ve her türlü beceriyi ona veren Seteney-guaşe’dır. Nartları  ve Nart ülkesini kollayan onların refah ve güven içinde yaşamaları için en büyük kahramanlıkları gösteren halk adamı Sosrıkua’dır. Kahramanlıklarının çoğu Nartların yaşam biçimlerine, geleceklerine yöneliktir. Bu motiflerin çok eski zamanlarda başladığı ve tüm insanlığın yaşantısıyla ilgili olduğu kabul edilmektedir. İnsanların ateş, yiyecek (tahıl) ve başka iyi şeylere sahip olmaları bunlar arasındadır. Böyle işlerle uğraşanlar, kültürel kahramanlar (фIыщIакIуэ  лIыхъужь)olarak adlandırılır. Halkın yaşamında gerekli olan iyi şeylere her zaman kötüler (dev gibiler) sahiptir ya da onlar iyi şeyleri çalmışlardır; geri almak da gerekmektedir. Bu işler için Sosrıkoa bazı kahramanlıklar yapıyor. Sosrıkua’nın devden ateşi alması da bunlardan birisidir. İnsan hayatında, yaşam biçiminde ateşin büyük önemi vardır. Soğuktan korur, yemek pişirmek için kullanılır başka birçok işe de yarar. Bu yüzden Nartlar ateş olmadan yaşayamaz. Ateşsizlik nedeniyle Nartlar ölmeye başlayınca Sosrıkua yola çıkar ve devin yanına gider. Dev, başını ve ayaklarını düzgünce katlamış arasına da ateşi almış bir biçimde uyumaktadır. Thojey’in ayak sesini köpeğin ayak sesine, köpeğin ayak sesini kedinin ayak sesine çevirerek Sosrıkua yavaşça devin yanına yaklaşır ve yanan bir parça odunu alarak kaçar. Kaçarken bir kıvılcım kopar ve devin üzerine düşer, eti yanınca dev uyanır; yedi gün yedi gece yoldan gelmiş olan atlıyı yerinden kalkmadan elini uzatarak yakalar. Dev, yakaladığı kişinin Sosrıkua olduğunun farkında değildir; Sosrıkua da kendisini belli etmez. Dev, Sosrıkua’nın oynadığı oyunları kendisine öğretmesi için ona yalvarır. ‘Sosrıkua’nın oynadığı oyun’ diyerek devi güçsüz bırakmak isteyen Nart yapmadığını bırakmaz. Sosrıkua, tepeden abremıve (büyük mitolojik taşı) yuvarlar, dev onu alnıyla vurarak tekrar yukarıya gönderir. Sosrıkua otuz tane beyaz kurşunu devin ağzı doluncaya kadar atar, dev kurşunların başını çiğneyerek koparır, ucunu da ağzından atar. Sosrıkua, sabanın ucundaki demir kazığı kızdırarak devin ağzına atar, dev onu karnında soğutur tekrar sırtından çıkarır. Bütün bunlar devi güçsüz bırakmaya yetmeyince Sosrıkua yedi gün yedi gece fırtına çıkararak devi denizin içinde dondurur. Sonra kafasını koparır, ateşi de alarak geri döner. Haydutların, Nartların elinden alıp götürdükleri nimetlerden birisi darı tohumudur. Theğeleg (Тхьэгъэлэдж) yaşlanınca Nart halkına geldi ve darı tohumunu onlara verdi. Nartlar, darı tohumunu korumak için demirden ambar yaptırıp darıyı onun içine koydular yanına da bekçi koydular. Ancak Yemınej (Емынэжь) bekçiyi öldürür, yıldırım düşürerek ambarı da patlatır; tohumluk tahılı da alarak gider. Seteney-guaşe Yemınej’ın yaşadığı yeri bilmektedir. Sosrıkua büyük güçlüklerle darı tohumunu Yemınej’ın elinden alarak geri getirir. Nartlar darı tohumunu ekerler, sonbaharda da ürün alırlar. Sosrıkua’nın üzümü bulması Nartlar için yaptığı iyiliklerden birisidir. Üzüm daha önceleri tanrıların içkisiydi ve her yıl, insanlar arasında en kahraman olanına bir kadeh ikram edilirdi. Sıra Sosrıkua’ya geldiğinde üzüm tohumunun bulunduğu fıçıyı Oshamahoe’nın üzerine atarak yeryüzüne çıkardı. Sonra da Nartlar üzümü yetiştirerek şarap üretmeye başladılar; her yıl sanehuafe (şarap içme günü) yapmaya karar verdiler. Sosrıkua, düşmanlarına sadece kaba kuvvetle karşı koymuyor. Onun en büyük ‘silahı’ akılcı, fırsatçı, hileci ve görkemli olmasıdır. Sosrıkua, yeryüzünü sıcak ve soğuk yapabiliyor, yağmur yağdırıp sis oluşturabiliyor. Böylelikle yukarıda anlatıldığı gibi devle savaşırken dünyayı soğutup devi denizin içinde dondurarak öldürüyor. Sosrıkua’nın Totreş’i (Тотрэш) yenmesi de Seteney-guaşe’nın verdiği akıl sayesinde olmuştur. Sosrıkua Totreş ile ilk karşılaştığında onunla başedebilmek bir yana randevu alarak güç bela yanından ayrılabiliyor. Sosrıkua, Seteney-guaşe’nın verdiği akılla atını zille donatarak randevu yerine gidiyor. Sosrıkua kendisini sis içinde bırakıyor, fark ettirmeden Totreş’in yanına sokuluyor. Sonra onun üzerine aniden atılıyor, atının üzerinde asılı olan ziller çalmaya başlayınca Totreş’in atı ürkerek üzerinden Totreş’i düşürüyor. Sosrıkua da üzerine saldırıp onun başını koparıyor. Sosrıkua’da birçok dönemin izlerini görmek mümkündür. Taştan çıkarılması, demirden yapılmış olması, taş ve demir çağlarına ait olduğunu gösteriyor. Birçok halkın taşa çok değer verdiği bir dönem vardır. Adıgeler de dahil olmak üzere Kafkas halkları da öyledir. Adıgeler, gök tanrısını ve taş tanrısını anarak (rivayetlerde çokça görülür) yemin ederlerdi:Уащхъуэ,  мыващхъуэ  кIанэ. Adıgeler, delikli taşı iyi bir işaret, bir uğur olarak görürler, sığırın (inek) boynuna, ineği sağdıkları süt kovasına, meyve ağacı gibi şeylere asarlardı (öyle yapanlar halen var). Yaşamın taşta olduğuna ilişkin inanç da büyük bir ihtimalle Sosrıkua’nın taştan çıkmış olmasından kaynaklanıyor. Bunun gibi demire de büyük değer verilirdi. Demirin bulunuşu bütün insanların hayatını, yaşama biçimini çok değiştirdi. Ancak Sosrıkua ile ilgili mitlerin kökleri, Adıgelerin güneşe taptıkları, güneşi tanrı yerine koydukları dönemlere kadar uzanıyor. Sosrıkua, güneşe ait ‘değerler’ ve aynı şekilde gökyüzü ve yıldızlara ait motifler taşır. Sosrıkua’nın başlığınıngüneşin tepesidir (дыгъэ щыгущ); onun kayan yıldız (вагъуэиж) olduğu ifade edilir. Totreş ile savaşırken ‘yukarıya bakıldığında tek başına büyük bir yıldızdır.’ Sosrıkua’da güneşin izleri olarak J. Dumezil şunları gösteriyor: Sosrıkua’nın Totreş ile yaptığı savaşın anlatıldığı bir versiyonunda Nartın elindeki alet, güneş gibi parlayarak Totreş’in bindiği atın gözünü kamaştırır, at ile binicisi üst üste düşer ve adamı öldürür. Sosrıkua’nın savaştığı dev daire şeklinde dolanmış yatıyor, ortasında da ateş var; Sosrıkua’nın ateşi getirişi de güneşin nişanıdır.’ Güneşin izleri olarak şunları da dikkate almak gerekir: Toprağa gömülmüş olan Sosrıkua, her ilkbaharda (güneşin dünyayı uyandırdığı zamanda) dünyaya özlemle uyanıyor: ‘Sosrıkua ölmedi, toprağın altında ölmeden duruyor.’ Her ilkbaharda güvercin otunun etrafa yayıldığı, bıldırcının ‘khuu’ dediği zamanda toprağın altından şöyle bağırıyor: ‘Gökyüzü gürleyip yeryüzü yeşerince sadece yedi gün serbestçe dolaşmak için yeryüzüne çıkabilseydim!’ Yukarıda da bahsettiğimiz üzere yeryüzü ikliminin güneşe bağlı olması gibi Sosrıkua’nın da benzeri yetenekleri var – sis ve yağmur yapabiliyor. Sosrıkua’nın köklerinin başka yönlerden de güneşe dayandığını kabul etmek gerekir. Bunun kanıtını görmeden öncegüneş (дыгъэ) kelimesinden tanrı (тхьэ) kelimesinin türediğinin kabul edildiğini, Tanrıya inanmanın başlangıcının güneşe inanmaya bağlı olduğunu hatırlamalıyız.  İşte Tanrının yeteneklerine yakın bazı yetenekleri Sosrıkua’da görüyoruz. Onun yakarışıyla ölmüş dev diriliyor. Yaban kuşlarının ve vahşi hayvanların dilini konuşabiliyor. Bunun dışında Sosrıkua bazı canlılara huy ve ahlak katıyor ya da bu işi yalvararak Tanrıya yaptırıyor. Başka bir ifadeyle Sosrıkua da Tanrı gibi dünya üzerindeki bazı varlıkları yaratabiliyor. İşte bunun kanıtları. Nart haydutları, Sosrıkua’yı öldürecekleri sırada vahşi hayvanlara ve yaban kuşlarına sesleniyorlar: ‘Kahraman kanı içmek, kahraman eti yemek isteyen var mı?’ diye. Sosrıkua, kanını içip içmediğine etini yiyip yemediğine göre o canlıya özellik veriyor. Böylece kahraman kanı içmek, kahraman eti yemek istemeyen kurt için: ‘Gücümü yedi parçaya ayırıp yedinci parçayı kurdun boynuna takıyorum...’ der. Bu sayede kurdun gücü artmış oldu. Sosrıkua, ‘bütün gücümü’ demiş olsaydı, kurda artık kimsenin gücü yetmez olacaktı. Kahraman kanı içmek istemeyen bıldırcın için: ‘kamçımın çıkardığı ses gibi kanadın da uçarken ses çıkarsın ki insanları ürkütsün.’ der. Bıldırcının uçarken çıkardığı ses Sosrıkua’nın kamçı sesidir.  Bunun gibi tavşanın koşması da Thojey’in yarı kösteklenmiş haldeki koşmasına benziyor. Kuzgun ağızdan yumurtlar, ağzını açarak sırt üstü yatarak kuluçkaya yatar, ikiden fazla yavru çıkarmaz – biri erkektir, diğeri dişi; bu seneki yavru kuzgun kendi annesini öldürür. Baykuşun gün ışığına çıkması yasaktır, aysız gecelerde yaşamını sürdürür. Yeryüzündeki başka iyi şeylerin de Sosrıkoa sayesinde var olduğu anlatılır. Örneğin, Kafkas Dağlarında doğan pınarların Sosrıkua’nın gözyaşları olduğu söylenir. Toprağın altında canlı olarak yatan Sosrıkua dünyaya geri dönmek için çabalıyor ancak yapamayınca ağlıyor, döktüğü gözyaşlari pınar olup dağlardan yeryüzüne çıkıyor. Dünya ve onun üzerindeki varlıkların yaratılması başka bir yönden de Sosrıkua’yla ilişkilendirilir. Örneğin dünyanın yaratılma ve oluşma aşaması (uzayın kaosa gitmesi) motifleri Sosrıkua’da görülüyor. Dünyanın başlangıç dönemi ve geçirdiği evrimler, Sosrıkua’nın yaşamındaki çeşitli dönemlerle ilişkilendiriliyor: Dünya katılaştığında Sosrıkua henüz beşikteydi; dünya (başka bir anlatımda gökyüzü) dantelle örülüp koyunlarla çiğnenirken Sosrıkua genç bir buzağı çobanıydı. Beşto (Бещто) dağı tümsek gibiyken Beşto ormanı dal-budak olmamışken o, orta yaşlı güçlü bır adamdı. Yindil (Volga) nehri bir adımla geçilirken o saçları yarı ağarmış bir adamdı. Görüldüğü  gibi Sosrıkua’nın kökleri bir çok asıra yayılmış durumdadır. Sosrıkua’yı  öldürenler, onunla çekişme içinde olan devler ve Nart haydutlarıdır. Onların arasında wudı (büyücü) de yer alıyor. Büyücü (Bırambuh ‘Бырамбыху’, Verser ‘Уэрсэр’, Tseunej ‘ЦэIунэжь’ olarak adı geçiyor), Sosrıkua’nın sırrını da Thojey’in sırrını da öğreniyor. Kendisini altın kamçı, altın taç kılığına sokar ve Sosrıkua’nın önüne atılır. Seteney-guaşe, Sosrıkua’ya yolculuk sırasında yoldan hiç birşey almamasını söylemişti. Ancak Sosrıkua annesinin sözünü dinlemeden altın tacı alarak başına takıyor. Sosrıkua ile Thojey yolda sohbet ederek seyehat ederlerken sırlarını birbirlerine anlatırlar. Sonra da altın taç birdenbire yok olur. Sosrıkua, Harame Dağı’na (Хьэрамэ-Iуащхьэ) ulaşınca onun tepesindeki Nartların (Nartlar ve devler) ısrarıyla, aşağıya yuvarladıkları demir tekerleği (жаншэрхъ) eliyle, alnıyla vurarak tekrar yukarıya gönderiyor. Haydutlar daha sonra demir tekerleğe diziyle vurması için ona yalvarıyorlar. Sosrıkua, kendisine oynanan bu oyunu anlıyor ancak yapabileceği bir şey yoktur: Nart geleneğine göre onların isteğini yerine getirmek zorundadır. Demir tekerleğe diziyle vuruyor; o anda ayakları kesiliyor. Sosrıkua’nın izlerini taşıyan bazı yer isimleri bulunmaktadır. Yinjıc (Инжыдж) Nehri’nde Sosrıkua’nın Kılıçla Vurduğu (Сосрыкъуэ  джатэкIэ  зэуа) taş, Kuban Nehrinin başı (Psıjışha-Псыжьыщхьэ) Sosrıkua’nın atını sürdüğü yer (Сосрыкъуэ  и  шы  дэхуеипIэ), Bahsen (Бахъсэн) Irmağı’nda Sosrıkua’nın  Kanteşe Yolu (Сосрыкъуэ  и  къантешэ  гъуэгур - kılıcının ucuyla açtığı yolun izi) var. 1949 Yılında yazılanlara göre Kaberdey bölgesindeki Kardenler Sosrıkua’nın havlusunu (Сосрыкъуэ  и  напэIэлъэщIыр)kullanıyorlar. Rivayete göre  demir tekerlek bacağını kesince Sosrıkua yarasını o havluyla sarmış. Yaralı haldeyken Kardenlerin bahçesine girer, yaşlı bir Karden onun yarasını temizler, sarar daha sonra da orada ölür. Sosrıkua ölürken bacağına sardığı havluyu Kardenlerin yaşlısına vererek havluyu korumalarını, havlunun halkın en yaşlısında bulunmasını, ölünce de kendisinden sonra gelen diğer yaşlıya verilmesini vasiyet eder. Halen bu vasiyetin yerine getirilmekte olduğu söylenmektedir. Sosrıkua’nın havlusunun iyi ve kötü hava şartlarına uyum sağladığı, renk değiştirdiği, Karden ailesinin Sosrıkua’dan geldiği, Sosrıkua’nın adı anıldığında Kardenlerin ayağa kalkmayı adet edindikleri rivayet edilir. Sosrıkua, kahramanlığın, aklın ve yaşam gücünün bir nişanıdır. (Adıge Mit Ansiklopedisi’nden alınmıştır.) Mıjey Mihail, Paştı Madine Çeviri: Tegulan Muvaffak Temel Cherkessia.net Сосрыкъуэ, Саусырыкъу (шапсыгъхэм – Сэуэсырыкъо;  бжьэдыгъухэм,  абэзэхэхэм,  хьэтыкъуейхэм, кIэмыргуейхэм – Саусырыкъо; еджэрыкъуейхэм – Сасырыкъо, беслъэнейхэм – Соусырыкъуэ,  Сосырыкъуэ).

Нарт  эпосым  и  лIыхъужь  нэхъыщхьэщ,  Сэтэней-гуащэ  и мылъхукъуэщ.  Нарт  Iэхъуэ  Сос  (вариантхэм:  Щокъарэ,  ЛIымцIэмыкъуэ  ЗартIыжь)  Псыжь  Iуфэм  Iуту  адрыщIым  Сэтэней-гуащэ  жьыщIэу  щилъагъукIэ  йохъуапсэ,  зыхуэмыубыдыжу  и  нэфэсыр  къыIэпокIри,  Сэтэней-гуащэ  и  гъунэгъуу  щылъ  мывэм  тоткIуэ.  Сэтэней-гуащэ  мывэр  я  деж  ехьри  егъэтIылъ.  Мазибгъу (вариант:  мазэ  пщыкIуз)  дэкIа     нэужь,  мывэр  къоплъ.  Сэтэней-гуащэ  мывэ  пщтырыр  Лъэпщ  деж  ехь,  гъукIэм  мывэр  зэгуеудри, щIалэ цIыкIу, езыр гъущIрэ  мафIэр  къыпихыу  плъауэ,  къыдех.  Лъэпщ сабийр  IэдэкIэ къещтэ, псым  блэ хэщIэгъуэ хещIэри,  епсыхь.  Iэдэм  дэлъа лъэгуажьитIыр  (вариант: куэпкъыр)  щабэу,  цIыху Iэпкълъэпкъым  хуэдэу,  къонэ.  АдреймкIэ Сосрыкъуэ  и Iэпкълъэпкъыр  гъущIщ.  Iэдэм  жьэдэлъу  щабэу къэна лъэгуажьитIыр  Сосрыкъуэ и тIасхъапIэщ. ЩIалэр Сэтэней-гуащэ епI, еущий, Лъэпщи и нэIэ тетурэ.

Адрей  нартхэм  елъытауэ  Сосрыкъуэ  и теплъэр  нэхъ  IупщIу  къыхощ  эпосым.  Ар  лIы  лъахъшэщ,  тIэкIу  йолъэшауэ,  пащIагъуэщ.  Сосрыкъуэ  зыхуэдэр  къаIуатэ  мы  эпитетхэм:  мывэхэкIыкI,  жэмыхъуэрылъху,  лIы  фIыцIэ  гъущIынэ.

Сосрыкъуэ дэIэпыкъуэгъушхуэу иIэщ и Тхъуэжьейр. А шым и фIыщIэ куэд хэлъщ нартым лIыгъэу зэрихьэм. Сосрыкъуэ   и  унагъуэ IуэхукIэ IуэрыIуатэм жиIэр  пыбзыкIауэ IупщIкъым.  Матрилокаль унагъуэ гъэпсыкIэм  тету,  Сосрыкъуэ и анэм  бгъэдэсщ,  и адэр  къыдэпсэууэ IупщIу хэплъагъуэркъым.  Сос,  Щокъарэ ЗэртIыжь къинэмыщIа,  Сосрыкъуэ и адэр  Уэзырмэсу (Уэзырмэджу)  щыжиIэ щыIэщ `1: I: 304`.  Сосрыкъуэ щхьэгъусэу  иIэри зэхуэмыдэу  къокIуэ. Зы хъыбарым зэрыхэтымкIэ, абы фызу  къешэ Iэдииху,  и лIыр  хэкIуадэрэ  фызабэу къэна нэужь.  НэгъуэщI  текстхэм  зэрыжаIэмкIэ,  Сосрыкъуэ къешэ Акуандэ,  Бэдэху,  Лъэпщ  и  пхъур.  Сосрыкъуэ  щIасэ  хъыджэбзи  иIэу  къыхощ.  Сэтэней-гуащэ  хуэдэу,  а  хъыджэбзми  къащIэ  иIэщ – Сосрыкъуэ  зэраукIынур  жеIэ.  Сосрыкъуэ  зыпIу  зыгъэсар,  лIыгъэм,  Iущыгъэм,  сыт  хуэдэ  Iуэхуми  хуэзыущийр  и  анэу  Сэтэней-гуащэщ.

Нартхэр,  Нарт  Хэкур  зэпэщрэ  зэтесу  псэунымкIэ  абы  къыщхьэщыжу  лIыгъэ  нэхъыбэ  дыдэ  зезыхьэ  хэкулIщ  Сосрыкъуэ. А  лIыхъужьыгъэхэм  я  нэхъыбапIэр  зыхуэгъэпсар  нартхэм  я  псэукIэ  хъунур,  я  гъащIэр  аращ.  А  мотивхэр  лъэхъэнэ  пасэ  дыдэм  къежьарэ  цIыхубэ  псом  я  псэуныгъэм  епхауэ къалъытэ.  Апхуэдэщ,  псалъэм  папщIэ,  цIыхум  мафIэ,  шхын  (гъавэ),  нэгъуэщI хъугъуэфIыгъуэ  яIэныр.   Ахэр  зи   гуащIэ  дэкIхэм  «фIыщIакIуэ  лIыхъужькIэ» (культурный  герой)  йоджэ.  Жылэр зыхэпсэукI  а хъугъуэфIыгъуэхэр  бзаджащIэхэм  (иныжь  сыт  хуэдэхэм)  я  IэмыщIэ  илъщ,  е  абы  ядыгъури  къатехыжын  хуей  мэхъу.  Абы  и IуэхукIэ  Сосрыкъуэ  лIыхъужьыгъэ  зыбжанэ  зэрехьэ.

Абыхэм  ящыщ  зыщ  Сосрыкъуэ иныжьым  и мафIэр    къызэрихьыр.  ЦIыхум  и  гъащIэм,  и  псэуныгъэм  икъукIэ  мыхьэнэшхуэ  щиIэщ   мафIэм.  Абы  цIыхур  щIыIэм  щехъумэ,  шхын  гъэхьэзырыни,  нэгъуэщI  куэди  елъытащ.  Апхуэдэу  нартхэри  мафIэншэу  псэуфкъым.  Нартхэм  мафIэ  ямыIэжу  зэтелIэ  щыхъум,  Сосрыкъуэ  ежьэри  кIуащ  иныжьым  деж.  И  щхьэмрэ  и  лъакъуэмрэ   зэгъэкъуарэ  и  кум  мафIэр  илъу,  иныжьыр  жейрт.  Тхъуэжьейм  и  шы  лъэ  макъым  хьэ  лъэ  макъ  зрегъэщI,  хьэ  лъэ  макъым  джэду  лъэ  макъ  зрегъэщIри,  Сосрыкъуэ  щэхуу  иныжьым  бгъэдохьэри  зы  пхъэ  дзакIэ  кърехьэжьэ.  Кърихьэжьам зы хъуаскIэ кIэроху,  иныжьым  и  пкъым  тохуэ, лыгъэ мафIэ щыхъум,  ар  къызэщоу, къоIэбэри езыр и пIэм имыкIыу  жэщибл-махуиблкIэ  къэжа шур  еубыд.  Иныжьым  къиубыдар  Сосрыкъуэу  ищIэркъым,  езы  Сосрыкъуи  зиумыскъым.  Иныжьыр  къолъаIуэ  Сосрыкъуэ  и  джэгукIэхэр  иригъэщIэну.  «Сосрыкъуэ  и  джэгукIэ»  жиIэурэ  иныжьыр    хигъэщIэн и  гугъэу  нартым  абы  мыхэр  ирегъэхъылIэ.  Сосрыкъуэ  бгым абрэмывэ    кърегъэжэхри, иныжьым  ар  натIэкIэ  дрехуеиж; Сосрыкъуэ  шэ  хужьу шэ  щэщI  иныжьым и жьэм  жьэдэз  хъуху жьэдедзэ,  иныжьым шащхъэр фIегъэныщкIукIри  шэкIэр  къызыжьэдедзыж;  Сосрыкъуэ вабдзэ  фIэбз егъэплъри иныжьым и жьэм  жьэдедзэ, ар  и ныбэм щегъэупщIыIури и щIыбкIэ къыдрегъэхыж.  А псоми иныжьыр щыхимыгъащIэм,  Сосрыкъуэ   жэщибл-махуибл уае зрищIэкIри,  иныжьыр хым хигъэщтыхьащ.  ИтIанэ и щхьэр къыфIихщ,  мафIэр  къихьри къэкIуэжащ `2: 52-56`.

БзаджащIэхэм  нартхэм  фIахь  хъугъуэфIыгъуэщ  ху  жылэри.  Тхьэгъэлэдж  жьы  щыхъум,  Нарт  Хасэм  къакIуэри  ху  жылэр  къаритащ.  Ху  жылэр  хъума  хъун  папщIэ,  нартхэм  гъущI  гуэн  ирагъэщIщ,  хур  абы  иракIутэри хъумакIуи ягъэувыжащ.  Ауэ  Емынэжь  хъумакIуэхэр  иукIщ, гуэным Щыблэ  къригъауэри  зэгуригъэудащ.  Гъавэ  жылапхъэр  ищтэри  ежьэжащ.  Сэтэней-гуащэ  жеIэ  Емынэжь  и  хэщIапIэр здэщыIэр.  Сосрыкъуэ  гугъуехь  куэд  зэпеч, ху жылапхъэр  Емынэжь   къытрехыжри  къехьыж.  Нартхэм  ху  жылэр  трасэри,  бжьыхьэм  гъавэр  яугъуеиж  `3:  II:  53-61;  3:  VII:  312-329`.

Cосрыкъуэ  нартхэм  яхуищIа фIыгъуэхэм  ящыщщ санэ  къазэрыхуигъуэтари.  Япэ щIыкIэ санэр тхьэхэм я фадэт,  цIыхум  ящыщу я нэхъ  лIыгъэ  зыхэлъыр  илъэсым зэ  зы  бжьэ  ирагъафэрт.  Сосрыкъуэ къыщылъысым,  санэ  жылэр зэрылъ  кIадэр  Iуащхьэмахуэ къридзыхри  щIылъэм къытридзащ.  ИтIанэ нартхэм санэр къагъэкIри  санэхуи ящI  хъуащ,  илъэс къэси Санэхуафэ ящIыну яухэсащ `3:  VII:  106-109`.

Сосрыкъуэ  и  бийхэм  лIыгъэ  пцIанэкIэ  япэувыркъым.  Абы  и  «Iэщэ»  нэхъыщхьэр  Iущыгъэщ,  Iэмалщ,  хьилагъэщ,  мэгъущ. Сосрыкъуэ  дунейр  хуаби,  щIыIи,  уаи  ещIыф,  пшагъуи  зрещIэкIыф.  Апхуэдэу,  ищхьэкIэ  зэрыблэкIащи,  ар  иныжьым  щезауэкIэ,  дунейр  щIыIэ  ещI,  иныжьыр  хым  хегъэщтыхьри еукI. Сосрыкъуэ Тотрэш зэрытекIуэри Сэтэней-гуащэ  къызэригъэIущ  Iэмалщ.  Сосрыкъуэ  япэу  Тотрэш  щыхуэзэкIэ,  пэлъэщ  дэнэ  къэна,  ерагъыу  къыIэпокI,  пIалъэ  къыIрехри. Сэтэней-гуащэ  и  чэнджэщкIэ,  Cосрыкъуэ  и  шыр  уэзджынэкIэ  зэщIэблауэ  пIалъэм  йокIуалIэ.  Сосрыкъуэ  пшагъуэ  зрещIэкIри,  гу  къылъимытэу  Тотрэш  бгъэдохьэ.  ИтIанэ  зэуэ  абы  щыжьэхэлъэкIэ,  шым  хэщIа  уэзджынэхэр  зэщIожьыуэри,  Тотрэш  и  шыр  къощтэ,  щIоцIэфтри,  Тотрэш  къохуэх.  Сосрыкъуэ  абы  жьэхолъадэри  и  щхьэр  фIех.

Сосрыкъуэ  и  образым  хыболъагъуэ  лъэхъэнэ  куэдым  я  лъэужь.  Ар   мывэм къызэрыхэкIар,  гъущIу зэрыщытыр,  дауикI,  къэлъытапхъэщ мывэ,  гъущI  лъэхъэнэхэм я щIэину.  Лъэхъэнэ  щыIащ  лъэпкъ  куэдым  мывэм пщIэшхуэ хуащIу.  Абыхэм  ящыщщ кавказ  лъэпкъ  куэд,  адыгэхэри яхэту.  Апхуэдэу  адыгэхэм  тхьэ  яIуэу  щытащ  (ар  IуэрыIуатэми  куэдрэ  къыхощ)  уафатхьэмрэ  мывэмрэ  я  цIэкIэ: Уащхъуэ,  мыващхъуэ  кIанэ!.  Адыгэм  мывэ  гъуанэр фIы нэщэнэу, махуэу  къалъытэрти,  Iэщым  (жэмым)  и пщэм,  жэм зэраш пэгуным,  пхъэщхьэмыщхьэ  жыг сытхэм  фIащIэрт (апхуэдэу  зыщI  иджыри  щыIэщ). Сосрыкъуэ мывэ  хэкIыкIыу  зэрыщытыр къытекIагъэнкIэ мэхъу псэр  мывэм хэлъу къафIэщIынми  `6:  8`.  Абы ещхьу гъущIми  пщIэшхуэ иIэт.  ГъущIыр  къэунэхуным хуабжьу зэрихъуэкIащ  цIыхубэ псом  и гъащIэр,  и псэуныгъэр.

Ауэ  Сосрыкъуэ  теухуа  мифхэм  я  лъапсэр, дауикI, нэхъыщхьэу    къыщожьэ  пасэрей  адыгэхэм  дыгъэр ягъэлъапIэу, дыгъэр  тхьэпэлъытэу   яIэу  зэрыщытам.  Дыгъэм  епхарэ  дыгъэ  «щIэин»  зыбжанэ,  апхуэдэ  къабзэу  уафэ,  вагъуэ  мотив  гуэрхэри  кIэрылъщ  Сосрыкъуэ.  Сосрыкъуэ  и  пыIэр  «дыгъэ щыгущ»,  ар  «вагъуэижу»  жаIэу  къокIуэ  `3: II: 231`,  Тотрэш  щезауэм деж,  «удэплъейм  вагъуэшхуэ  закъуэщ»  `1: I: 271-272`.  Сосрыкъуэ и дыгъэ лъэужьу Ж. Дюмезиль  мыхэр къехь:  Сосрыкъуэ Тотрэш  зэрезауэ  сюжетым  и  зы  вариантым  нартым  иIыгъ  Iэмэпсымэр  (урысыбзэ текстымкIэ – талисманыр)  дыгъэм  хуэдэу  мэлыдри,   Тотрэш  и шым и нэр щегъэункIыфIыкIри,  шымрэ лIымрэ  зэтоджалэри,  лIыр  еукI;  Cосрыкъуэ  зэзауэ  иныжьыр хъурейуэ шыхьауэ и кум   мафIэр  илъщ;  дыгъэ нэщэнэщ Сосрыкъуэ мафIэр  къызэрихьыжри `5: 73, 75`.  Дыгъэ лъэужьу къэлъытапхъэщ мыри:  щIым  щIатIа Сосрыкъуэ гъатхэ  къэс  (дыгъэм  дунейр  къыщигъэушкIэ)  къызэщоу  дунейм  къыхуеIэу:  «Сосрыкъуэ  лIакъым,  щIы  щIагъым  мылIэу  щIэсщ.  Илъэс  къэс  гъатхэм  деж  тхьэрыкъуэфым  зиубгъурэ  ныбгъуэм  “къуу”  щыжаIэм  щIым  къыщIогуоукI  мыр  жиIэу: «Уафэр  щыкъащхъуэу,  щIылъэр  щыщхъуантIэм  махуибл  къудей  хуиту  къыщыскIухьыну  дунейм  сытехьэжащэрэт!» – жери.  `2: 79`.  ИщхьэкIэ  зэрыжытIащи,  дунейм  и  щытыкIэнур  дыгъэм  зэрелъытам  ещхьу,  Сосрыкъуи  абыкIэ  зэфIэкI  гуэрхэр  иIэщ – абы  пшагъуэ,  уае  зрещIэкI.

Сосрыкъуэ  и  лъапсэр  нэгъуэщIкIи  дыгъэм  хуэкIуэу  къэлъытапхъэщ.  Абы  и  щыхьэт  къэтхьын  ипэкIэ  дигу  къэдгъэкIыжынщ  дыгъэ  псалъэм тхьэ  псалъэр къытехъукIауэ къызэралъытэр,  Тхьэр гъэлъэпIэным  и  къежьапIэр  дыгъэр  гъэлъэпIэным  зэрепхар.  АтIэ,  Тхьэм  и  зэфIэкIхэм  пэблагъэу  Iуэхугъуэ  зыбжанэ  Сосрыкъуэ  дыболъагъу.  Абы  и  лъэIукIэ  иныжь  лIар  къохъуж  `3:  II:  291`,  абы къыгуроIуэ  къуалэбзумрэ  хьэкIэкхъуэкIэмрэ  я бзэр.  Абы уфIэкIынщи,  псэущхьэ  зыбжанэм  я   хьэл-щэн гуэрхэр хэзылъхьар  Сосрыкъуэщ,  е Сосрыкъуэ и лъэIукIэ Тхьэм хилъхьащ.  НэгъуэщIу жыпIэмэ,  Тхьэм  хуэдэу,  дунейм  и  пкъыгъуэ  гуэрхэр  къэгъэщIыныр  Сосрыкъуи  хузэфIокI.  Мис  абы  и  щыхьэтхэр. Сосрыкъуэ  щаукIынум  щыгъуэ  нарт  бзаджащIэхэр  йоджэ  хьэкIэкхъуэкIэхэмрэ  къуалэбзухэмрэ:  «ЛIыхъужьылъ  ефэн,  лIыхъужьыл  зышхын!», – жаIэри.  Сосрыкъуэ  илъ  ефэрэ  емыфэрэ,  ил  яшхрэ  ямышхрэ  елъытауэ  а  псэущхьэм  хьэл-щэн  гуэр  яхелъхьэ.  Апхуэдэу  лIыхъужьыл  ишхынрэ  лIыхъужылъ  ефэнрэ  зымыда  дыгъужьым  щхьэкIэ  жеIэ:  «Си  къарур  блы  щIауэ  и  бланэр  дыгъужьым  и  пщэм  дызолъхьэ…». Абы  щхьэкIэ  дыгъужьым  къару  иIэ  хъуащ.    Сосрыкъуэ  «къару  псори»  жиIауэ  щытамэ,  дыгъужьым  пэлъэщынуIатэкъым.  `2:  74`.  ЛIыхъужьылъ   ефэн  зымыда  ныбгъуэм  щхьэкIэ:  «Си  щIопщ  тхьэпэм  макъыу  пыIукIым  хуэдэр  уи дамэ макъыу,  ущылъатэкIэ  цIыхухэр  бгъащтэу  ухъу.» - Ныбгъуэр  щылъатэкIэ  макъыу  пыIукIыр  Сосрыкъуэ  и  щIопщ  макъщ”  `2:  76`.  Абы  ещхьу   тхьэкIумэкIыхьым  и  жэрагъыр  Тхъуэжьейр  ныкъуэлъахъэу  зэрыжэм  хуэдэ  мэхъу.  Вындыр  IукIэ  мэкIэц,  тхыцIэкIэ  телърэ  иIу  дэгъэзеяуэ  къреш,  тIу  нэхъ  къришкъым – зыхъурэ  зыбзрэ,  мы  гъэм  къришам  анэжьыр  еукIыж.  Жьындур  дуней  нэхум  къытехьэн  хуимыту,  жэщ  мэзахэм  хэту  и  гъащIэр  ехь  `2:  77`.  Дунейм  къыщыхъу  нэгъуэщI  гуэрхэри  Сосрыкъуэ  и  фIыщIэу  яIуатэ.  Апхуэдэу  Кавказ  къуршхэм  къыщыщIэж  псынэхэр  Сосрыкъуэ  и  нэпсу  жаIэ:  щIым  псэууэ  щIэлъ  Сосрыкъуэ  дунейм  къытехьэжыну  къоIэ,  ауэ  ар  и  гуащIэ  къихькъыми  магъ,  Сосрыкъуэ  нэпсу  щIигъэкIыр  къуршхэм  псынэу  къыщIож.

Дунейр, абы и пкъыгъуэхэр къэгъэщIыным  Сосрыкъуэ епхащ нэгъуэщIкIи.  Къапщтэмэ,  дунейр  къэхъурэ  зиужьыным (хаосыр  космосым  хуэкIуэным)  и мотивхэри Сосрыкъуэ дыболъагъу.  Апхуэдэу  дунейр  къызэригъэщIыр  зыкъомкIэ дэщIащ  Сосрыкъуэ и гъащIэм:  дунейр  щызэпцIагъащIэм  Сосрыкъуэ  гущэхэлът;  дунейр  (вариант: уафэр)  хъыкIэ  щаухуэм,  мэлкIэ  щаубэм – ар шкIахъуэ  щIалэт; Бещто Iуащхьэр къандзэгу щыхуэдэм, Бещто  мэзыр  щымыч-мыбжэгъум – ар  лIыныкъуэфIт;  Индылым  лъэсыр  щебакъуэм – лIыныкъуэтхъут  `2:  128`.

Зэрытлъагъущи,  Сосрыкъуэ  къыхощ  лъэхъэнэ  куэдым  я  къуэпсхэр.

Сосрыкъуэ  зыукIар  абы  и  ныкъуэкъуэгъу  иныжьхэмрэ  нарт  бзаджащIэхэмрэщ.  Ер  зи  IэщIагъэхэм  яхэтщ  уди.  Удым  кърегъэIуатэ  Сосрыкъуэ  и  тIасхъапIэри  Тхъуэжьейм  и  тIасхъапIэри.  Удым  (Бырамбыху,  Уэрсэр,  ЦэIунэжь  я  цIэу  къыщыкIуэ  щыIэщ)  дыщэ  къамышы,  дыщэ  таж  зещIри  Сосрыкъуэ  и  пащхьэм  зыкъырегъахуэ.  Сосрыкъуэ  гъуэгу  щытехьэм,  Сэтэней-гуащэ  къыжриIат  гъуэгум  зыри  къыщимыщтэну.  Ауэ  Сосрыкъуэ,  и  анэм  жиIам  емыдэIуу,  дыщэ  тажыр  къещтэри  зыщхьэретIагъэ.  Сосрыкъуэрэ   Тхъуэжьейрэ  зэпсалъэу  здэкIуэм  я  тIасхъапIэр  зэхуаIуатэ.  Абы  иужькIэ  дыщэ  тажыр  мэкIуэдыж.  Сосрыкъуэ  Хьэрамэ-Iуащхьэ  носри,  абы  и  щыгум  ит  нартхэм  (нартхэмрэ  иныжьхэмрэ)  я  лъэIукIэ  жаншэрхъ  къаутIыпщар  IэдакъэкIэ,  натIэкIэ  дрехуеиж.  ИтIанэ  бзаджащIэхэр къолъаIуэ Сосрыкъуэ жаншэрхъым лъэгуажьэкIэ къеуэну.  Сосрыкъуэ  къыгуроIуэ  къыщыщIа  щIэщхъур,  ауэ  кIуапIэ  иIэжкъым:  нарт  хабзэкIэ  абы  ищIэн  хуейщ  къыжраIар.  Сосрыкъуэ  жаншэрхъым  лъэгуажьэкIэ  йоуэри,  и  лъакъуэхэр  пех.

Сосрыкъуэ   и  лъэужьу  щIыпIэцIэ  зыбжанэ  щыIэщ.  Инжыдж псыхъуэ  щыIэщ  «Сосрыкъуэ  джатэкIэ  зэуа»  мывэр,  Псыжьыщхьэ – «Сосрыкъуэ  и  шы  дэхуеипIэ»  мывэр, Бахъсэн псыхъуэм – «Сосрыкъуэ  и  къантешэ  гъуэгур»  (и сэшхуэпэм щIытIу дитхъуам  и лъэужьыр).  1949  гъэм  зэратхыжамкIэ,  Къэбэрдейм  Къардэнхэ зэрахьэ Сосрыкъуэ  и  напэIэлъэщIыр.  ЗэраIуатэмкIэ,  Сосрыкъуэ и куэпкъыр  жаншэрхъым  щыпихам,  уIэгъэр  а  напэIэлъэщIымкIэ  ипхауэ  щытащ.  ЗэрыуIэгъэу  Къардэнхэ  я  хадэм  ипщхьащ,  уIэгъэр  Къардэнхэ  я  лIыжьым  хуигъэкъабзэри  хуипхащ,  абы  я  дежи  щылIащ.  Сосрыкъуэ  щылIэм  и  куэр  зэрыпхауэ  щыта  напэIэлъэщIыр  Къардэнхэ  я  лIыжьым  къритащ,  уэсяти  къыхуищIащ  напэIэлъэщIыр  лъэпкъым  яхъумэну,  лъэпкъым  нэхъыжьу  исым  иIыгъыну,  ар  лIэмэ, зи  нэхъыжьыгъуэм  иритыжурэ.  А  уэсятыр  ягъэзащIэу  жаIэ  `2:  351`.    Сосрыкъуэ  и  напэIэлъэщIыр  уэфI-уэшхым  зыдищIу  фэзэхъуэкI  хъууэ,  Къардэнхэ Сосрыкъуэ къытехъукIарэ Сосрыкъуэ и цIэр  щыжаIэкIэ Къардэнхэ къэтэдж я хабзэу яIуатэ.

 Сосрыкъуэ  лIыгъэм,  Iущыгъэм, гъащIэ къарум  и  дамыгъэщ. 

Мыжей Михаил, Пащты Мадинэ. «Адыгэ  миф энциклопедие» (Iэрытхым щыщ)  Библиографие 1. Адыгэ IуэрыIуатэхэр (АФ; Адыгский фольклор). Налшык, Т. I – 1963, т. II – 1969.

2. Нарты. Адыгский героический эпос. Вступ. ст. А. Шортанова. Москва, 1974.

3. Нартхэр.  Адыгэ эпос. Т.т. I – VII. Зэфэзыхьысыжьхи зэхэзгъэуцуагъэр, ублэпIэ очеркымрэ комментариехэмрэ зытхыгъэр ХьэдэгъэлIэ А. Мыекъуапэ, 1968-1971.

4. Талпа  М. Устное творчество кабардинцев // Литературный критик. Москва, 1935, № 12.

5. Дюмезиль  Ж. Осетинский эпос и мифология.  М., 1976.

6. Народные  песни и инструментальные наигрыши  адыгов. Т.I. – Москва, 1980; Т.II – Москва, 1981.

7. Из  адыгского  народного   эпоса  (материалы  архива  Н.А.  Цагова).  Под  общ. ред. Г.  Ф.  Турчанинова.  Подг. к  печати  и  пер.  на  рус. яз.  А.М. Гутова.  Нальчик, 1987.