YENİ YIL KUTLAMALARININ TARİHİ - МэфэкI зэхахьэм итарихъ

Çerkeslerin eskiden yeni yıl kutlamasını nasıl yaptığını gazete okuyucuları öğrenmek istediler. Onu anlatırken, ulusun gelenek-göreneklerini yerine getirişlerini açığa çıkartıyoruz. Çerkesler yeni yılı 21 Martta  kutluyor.

Çerkes yeni yılı

Çerkesler dünyadaki eski halklardan biridir, tarihte uzun bir yol katetmiş halkımızı yönlendiren gelenekleri açığa çıkartmıştır. Kafkasya’da yaşayanların örnek aldıklarıyız. Ulusumuz her zaman çiftçiydi. Herkes bilir toprakla, hayvancılıkla uğraşmanın zorluğunu. Çiftçinin üretiminin artması iklime bağlıdır.Yıllık mahsulün yeterliliği, gelecek üretim mevsimine kadar bitmeyecek mahsulün olmasıdır. Her bahar sıcakların artmasıyla, Çerkesler yeni yılı karşılardılar, toprak ürünlerinin, hayvanlarının çoğalması için dualar ederdiler. Yeni yılın ilk günü evde, ikinci günü köyde toplu dua edilir, üçüncü günü insanlar, aileler, akrabalar birbirlerine kutlama ziyaretlerine giderlerdi. Çok eski tarihlerden başlayarak, arazi işlerine başlamadan önce, mart ayında, gündüzle gecenin eşit olduğu zamanda, 21-23’ünde üç günlük  kutlama yaparlardı. Bu zamanlarda, sabahtan başlayarak bulutlu, soğuk, bazen de kar yağışı olur, öğle sonrası havanın yumuşaması güneşin yükselmesiyle, yılla toprak ayrıştılar (cemre toprağa düştü) derlerdi. Yeni yılın gelişiyle, sıcak rüzgarla gün başladığında, ihtiyar neneyle dede, meyve bahçesine giderler -''ağaçları korkuturlardı''. Dede başka bir ağaca yaklaşır yumuşakça vurarak neneye ''bu ağaç yeterli değil, yeterli meyvesi olmuyor, keselim bunu. '' Nenede cevaplardı '' yine bir bakalım bu yıl bolca meyve vereceğe benziyor.'' Onu hallettiklerinde, çocuklarla birlikte meyve bahçelerini beraberce gezerlerdi.''Tanrı bunu da güçlendirsin! Tanrı bunu da güçlendirsin!'' diyerek dede, meyve ağaçlarının çoğalması için ağaçların başına vururdu.

Kutlamanın olacağını haber verirlerdi

Yeni yılın olacağı akşam haberciler köyleri dolaşır ilan verirlerdi,  kutlamanın yapılacağı yer ve zamanı bildirirlerdi. İlancı, yanındaki başında keçi postuyla, diğerleri de değişik renkli keçi postu, palyaço kıyafetleriyle giyinirlerdi. Deriler üslerinde, güleç yüzleriyle, gülünç davranışlarla insanları güldürerek, keyiflendirerek, kapı kapı gezerlerdi. Uğradıkları kapılarda yiyecekler verilirdi. Durumu iyi olup da az verdiklerinde, daha fazlasını alabilmek için içlerinden biri, ölmüş gibi yapıp kapı önüne yatardı. Diğerleri, özellikle üzülmüş bayan gibi davranırlardı. İstediklerini alıncaya kadar “iyileşmezdi”. İstedikleri kurbanlık verilecek denildiğinde, ona bağlı olarak “geri canlanırdı”. Üzüntüsü olan ailelere uğramazlardı, ancak onlar yeni yıl sofrasına yiyecekler yollarlardı.  

Ailelerin kutlaması

Yeni yılın ilk günü ailenin yemek yapılan ocağında pişirilmek üzere koç kurban edilmesi geleneği vardı. Isınma amaçlı yemek yapılmayan ocaklara kurban kesilmezdi. Kurbanlar: Keçi, koyun, boğa, ineklere ocak için kesilen kurban (Mesh'oshe tıh-Mesh'oshe t'ıh) diye isimlendiriyorlar, kümes hayvanları için ise; kurban tavuğu (Mesh'osh'e Chet) deniliyor. Eskiden kurban etmek için çok hayvanları vardı; ancak hayvan azalmaya başlayınca, buna bağlı olarak kümes hayvanları; tavuk, hindi, kazlar ve diğerleri kurban edilir oldu. Eskiden yeni yıl gecesi bütün aile uyumazdı keyifli, neşeli  kutlanırdı. Uyumuş, keyifsiz, uyuşuk yeni yıla giriş iyi karşılanmazdı. İlk gün birbirlerine kutlamaya gidilmez, evde durulurdu. Djenıko-ocakğın bulunduğu odada yeni yıl kutlama sofrası kurulurdu. Değişik yiyecekler sofraya konulurdu. Tha duası yiyeceği, çeşitli haluj'ler pişirilirdi; biri peynirli, diğeri etli, üçüncüsü de değişik meyvelerden. Kurban eti pişirilirken, biraz geçince evin yaşlı bayanı ocağa girer, pişen etten biraz yağ alır, biraz da ateşe damlatırdı. Bu yemek yiyenlerden kabul edilerek, ocağın payı sayılırdı. Büyük sofranın kurulduğu büyük odada bütün aile toplanırdı. Bu herkesin  bir araya gelmeme geleneği olan Çerkeslerin, tek ''kuralları bozmasıdır''. Bayanlar ve erkekler ayrı ayrı sofraya oturturlardı. Ev sahibi tanrıya(Tha) duayı ederdi. Çocukları erkenden uyutmazlar, oynatırlardı, Bütün aile beraberce çalışırdı buna. Söz gelimi misket kaydırma-daye yeghecheh oynanırdı. Sabah erkenden kurtlar ve domuzlar suya girmeden, yıkanmaları için çocukları ırmağa gönderirlerdi. Anlatımlara göre, hasta olan olmazmış. Anlatan TEU ASLHAN Adıgey Cumhuriyeti Ulusal Müze Bilimsel Çalışanı   Kaynak:ADIGE MAK Çeviri: ÇH-Haber Merkezi

*****

МэфэкI зэхахьэм итарихъ

Адыгэхэм ИлъэсыкIэр нахьыпэкIэ зэрагъэмэ­фэ­кIы­­щтыгъэр зэрагъашIэ ашIоигъоу гъэзетеджэхэр къы­кIэупчIэх. Ар къыдэтлъытэзэ, лъэпкъ шэн-ха­бзэхэр зэрагъэцакIэщтыгъэхэр къыхэтэутых. Гъэтхапэм и 21-м ИлъэсыкIэр адыгэхэм ха­гъэунэ­фыкIы.

Адыгэ ИлъэсыкIэр

Адыгэхэр дунаим тет лъэпкъыжъхэм ащыщых, тарихъ ­гъогу кIыхьэ къакIугъ, ти­лъэпкъ зэ­рыгъозэрэ адыгэ ха­бзэр хахыгъ. Кавказым щы­псэухэрэм тырящысэтехыпI. Ти­лъэпкъ егъашIэм мэкъумэ­щышIэ лэжьакIу. Хэти ешIэ чIыгу­лэжьыныр, былымхъуныр зэрэ­мыпсынкIэр. СыдигъокIи мэкъу­мэщышIэм илэжьыгъэ зэрэбэ­гъощтыр зыщыпсэурэ чIыопсым епхыгъ. Гъэм ылэжьыгъэу Iуи­хыжьыгъэм ибагъэ елъытыгъ ихъун-шхынхэр ымыухызэ къэ­кIорэ гъэм илэжьыгъакIэ зэрэнэсыжьыщтым. Гъатхэ къэс, фабэм зыщы­Iуидзэрэм, адыгэхэр Илъэсы­кIэм пэгъокIыщтыгъэх, тхьэлъэ­Iухэр ашIыщтыгъэх, ялэжьыгъэ­хэри яIэхъогъухэри афэбэ­гъонхэу лъаIощтыгъэх. ИлъэсыкIэм иапэрэ мафэ унагъо пэпчъ тхьэлъэIу, ятIонэ­рэ мафэм чылэгъо тхьэлъэIу ашIыщтыгъэх, ящэнэрэ мафэм цIыфхэр, унагъохэр, зэIа­хьыл­­хэр гушIуакIо зэфакIощты­гъэх. Ижъым-ижъыжьым къыще­гъэжьагъэу, губгъо IофшIэнхэр рамыгъажьэзэ, гъэтхэпэ мазэм, чэщымрэ мафэмрэ зэфэдиз зыщыхъурэ лъэхъаным, и 21 — 23-рэ мэфищыр агъэ­мэфэкIыщтыгъэ. Мы уахътэм те­фэу, пчэдыжьым щегъэжьа­гъэу ошъуапщэу, чъыIэу, загъо­ри осыцэхэр къыхилъэсыкIэу, ау щэджэгъоужым уашъор къы­зэIэкIыжьэу тыгъэпс зыхъу­жьыкIэ, гъэрэ кIырэ зэхэкIы­гъэу аIощтыгъэ. ИлъэсыкIэр къызыщихьэрэм, жьы фабэ къепщэу мафэ къы­зыхэкIыкIэ, лIыжъырэ ныорэ чъыг хатэхэм ахахьэщтыгъэх — «чъыгхэр агъащтэщтыгъэх». Чъыг пэпчъ лIыжъыр екIуалIэти, ощ тыкумкIэ шъабэу теозэ, ныом риIощтыгъэ: «Мыр чъыг хъэтэжьэп, къыпыкIэжьырэ шIагъо щыIэжьэп, итэгъэуп­кIыжь». Ныом къыриIожьы­щтыгъэ: «Джыри зэ тыкIы­ры­гъэплъ, мыгъэ хъоеу къыпы­кIэн­кIи мэхъуба». Ар загъэцэкIахэкIэ, сабыйхэр ягъусэхэу чъыгхатэр джыри къакIухьэщтыгъэ. «Мыщи Тхьэм пкъырегъахь! Мыщи Тхьэм пкъырегъахь!» ыIозэ, пхъэшъхьэ-мышъхьэхэр бэгъонхэу лIыжъыр чъыг пэпчъ бэ­щымкIэ еощтыгъэ.  

МэфэкI зэрэщыIэщтыр арагъашIэщтыгъэ

ИлъэсыкIэр къызыщихьащт пчыхьэм чылэхэр мэкъэгъэ­Iу­хэм къакIухьэщтыгъэ, джэщты­гъэх — чIыпIэу зэкIолIэщтхэм­рэ уахътэу зыщызэрэугъоищт­хэмрэ арагъашIэщтыгъэ. Гъоум, ачъэгъашъор, пчэны­шъхьэ нэIурыдзэ пэIулъэу игъу­сэщтыгъэ, адрэ кIыгъущты­гъэ­хэм хьэкIэ-къокIэ плъышъо­хэр атеохэу зафапэщтыгъэ. Шъохэр атехъуагъэу, нэшIэ-IушIэу за­шIызэ, зашIытэжьэу, цIыфхэр агъэщхыхэу, агъэчэфхэу, Iэгу дэхьэ-дэкIэу чылэр къакIу­хьэщтыгъэ. Зыдахьэрэ унагъо­хэр шхыныгъохэмкIэ къятэщты­гъэх. Бын-унагъом зэшIокI иIэу, къыштагъэр ашIомакIэ зыхъукIэ, нахьыбэ къыIахынэу, ащыщ горэ пчъэIупэм, лIагъэм ­фэдэу зишIыти, Iугъуалъхьэщтыгъэ. Игъу­сэхэм, анахьэу бзылъфы­гъэхэм, агу лъэшэу къеорэм фэ­дэу зашIыщтыгъэ. Бысымым нахь уасэ иIэу къурмэныпхъэ къаритынэу ыIощтыгъэ. ­Аущтэу ежьхэр зыфаер къаритынэу къеIофэ ачъэгъашъор «къэхъу­жьыщтыгъэп». Зыфэехэ псэу­шъхьэр къаритынэу къызиIокIэ, ащ лъыпытэу «ыпсэ къыпыкIэ­жьыщтыгъэ». Нэшхъэигъо зиIэ унагъохэм адахьэщтыгъэхэп, къаухьэщты­гъэх, ау ахэми илъэсыкIэ Iанэм пае зыгорэхэр къафарагъэхьы­щтыгъэх.  

Унагъомэ зэрагъэмэфэкIыщтыгъэр

ИлъэсыкIэм иапэрэ мафэ ехъулIэу унагъо пэпчъ зыщы­пщэрыхьэу иIэ джэныкъо ма- шIо пэпчъ тIыщэ (къурмэн) фишIэу хэбзагъэ. НэмыкIырэ джэныкъохэу зыщымыпщэрыхьэхэу унэхэр зэрагъэфабэ­щтыгъэ къодыехэм тIыщэ афа­шIыщтыгъэп. ТIыщэ псэушъхьэхэр: ­пчэны, мэлы, шкIэхъужъ, чэмы зыфэ­пIощтхэм мэшIошъхьэтыхь е мэ­шIошъхьэтIыхь араIо, щагу­бзыум зэреджэхэрэр — мэ­шIошъхьэчэт. Шъыпкъэ, ижъыкIэ аукIынэу былым пIашъэхэр нахьыбэу яIэщтыгъэх, ау цIыф­хэм ягъот макIэ зэрэхъу­гъэм елъытыгъэу, щагу бзыухэр — чэтхэр, тхьачэтхэр, къазхэр е нэмыкIхэр къурмэн ашIыхэу хъугъэ. ИжъыкIэ илъэсыкIэ чэ­щым зэрэунагъоу чъыещты­гъэп — чэфэу, нэгушIоу рахы­щтыгъэ. Учъыягъэу е убэлэ­рэ­гъыгъэу илъэсыкIэм утехьэ­мэ мыхъунэу алъытэщтыгъэ. Апэрэ мафэм гушIуакIо зэфа­кIощтыгъэхэп, ядэжьхэм арысыщтыгъэх. Джэныкъор зэрыт унэм илъэ­сыкIэ пчыхьэм мэфэкI Iанэхэр щызэрагъафэщтыгъэх. Шхыныгъо зэтешIыкIыгъэхэр Iанэмэ атыралъхьэщтыгъэ. Тхьэ­лъэIу шхыныгъохэу хьалыжъо зэфэшъхьафхэр агъажъэщтыгъэх: зым къуае, адрэм лы, ящэнэрэм пхъэшъхьэ-мышъхьэ­хэр адэлъыхэу. Къурмэнылыр агъажъо зыхъу­кIэ, тIэкIу шIэ къэс, бзылъфы­гъэ нахьыжъэу унагъом исыр джэныкъом дахьэти, лэу къа­жъорэм дэгъэ тIэкIу къытыри­хыщтыгъэ ыкIи машIом пи­гъаткIощтыгъэ. Шхыныгъом щыщэу ар джэныкъо машIом иIахьэу алъытэ. Iэнэ ушъагъэхэр зэрагъэуцо­гъэ унэшхом зэрэбынэу щызэ­рэугъоищтыгъэ. А зыза­къор ары зэлъэхэмыхьэ хабзэр адыгэмэ «аукъоу зыщыты­гъэр». Зэ­фэ­шъхьафэу хъулъфыгъэхэри бзылъфыгъэхэри Iанэмэ апэ­тIысхьэщтыгъэх. Унагъом ибысым тхьэлъэIу къыIощтыгъэ. Сабыйхэр чэщ реным агъэ­чъыещтыгъэхэп, агъэджэгущты­гъэх. Зэрэунагъоу ащ хэлажьэщтыгъэ. ГущыIэм пае, дэе­егъэчъэх ешIэщтыгъэх. Пчэдыжьым жьэу, тыгъужъ джашъорэ къо бэгурэ псым хэмыхьэхэзэ, псыхъом зыща­гъэпс­кIынэу кIэлакIэхэр агъа­кIощтыгъэх. КъызэраIотэ­жьы­рэмкIэ, сымаджэ хъурэ къахэ­кIыщтыгъэп. Зытхыгъэр Тэу Аслъан. Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышI. АДЫГЭ МАКЪ