XABZE

Giriş

Simdi sizlere Adığeler’in Adığağa ve Xabze Abazalar’ın Apsuwara ve Alayş’ö dedikleri kültürümüzün bir yansıması olan adetlerimizden, ailemden komşularımdan köyümüzün insanlarından öğrendiğim kadarıyla bahsedeceğim.

Babaannem Awutle Bedriye, Babam Ferhatıko Cevat, Amcalarım Cahit ve Servet, Nanem Kav Naciye, Annem Karma Sabiha, Komşumuz Büyük İnsan Brakua Şerafettin, Köyümüz Thamatelerinden Birseyko Ziya, Kuaş Abdullah, Thaçoko Muzaffer, Bidanıko İbrahim, Hunhabic Bilal, ve Sasık Kemal, köyümüz Nenejlerinden Bağ Cemile, Six’u Fahriye, Ajıyba Kevser, Meretıko Aişet ve daha nicelerini Rahmetle anıyorum. Mekanları cennet olsun.

Genel Bir Değerlendirme

1-Çerkeslik karakteri yedisinden yetmişine tavan yapmış özgüven ve girişimci bir ruha sahiptir. Acizlik, pısırıklık, sümsüklük, sünepelik, silik bir şahsiyete sahip olmak hoş görülmez

2-Brakua Şerafettin’in dediği gibi “Çerkeslikte asıl olan; mağrur olmak değil vakur olmaktır.” Gururla onur birbirine karıştırılmaz. Hiçbir şekilde bir meziyet, bir varlık, soydan gelen bir özellik, vs. gibi bir şeyle övünülmez. Asalet kavramına yükledikleri anlam soydan gelen değil karakterde olandır. Babaannem Awutle Bedriye nin dediği “Terbiye edilmiş köle terbiye edilmemiş beyden daha makbul sayılır.” Asalet kelimesinin anlamının Çerkes kültüründe anlam kazanması bakımından şu örneği vereceğim. Asil kölelerden bahsedilir. Yani Asil kelimesi Çerkes Kültüründe aristokrasi ve feodaliteyi ilgilendiren bir anlam içermez. Edep ve terbiye için yetiştirilip, eğitilmiş anlamını içerir. (Bu konuyla ilgili Sasık Kemal’in etimolojik incelemelerini konuyu dağıtmamak adına şimdilik burada yer vermiyorum.) Büyüklenilmez başkalarına tepeden bakılmaz. Çerkes olup da böyle bir durumu yaşamak çelişkidir.

3-Xabzeyi yaşamak için bazı karakteristik özelliklerin olması gerekmektedir. 1) Kendini bilmek 2) Sabır 3) İyi niyet 4) Samimiyet 5) Güzel Ahlak 6) Mülayim olmak 7) Düşünce, söz ve davranışlarını kontrol edebilmek 8) Cesur olmak

4-Çerkeslikte eline diline beline sahip olmak esastır. Kendine ait olmayanı çalmak, kırıcı söz söylemek, karşı cinsten olanları istismar etmek yüz karası bir durumdur. Karşılıklı saygı sevgi esasına dayalı bayanları bir emanet anlayışıyla sahiplenmek prensibi mevcuttur.

5-Çerkeslikte idam olmadığı için büyük suçların cezası toplumdan sürgün edilmekti. Az sayıda da olsa Kafkasya da kuzey steplerine sürgün edilenlerin daha sonra orada Kazak topluluklarına dahil oldukları biliniyor.

6-Çerkeslikte temizlenen Ruh düşünceye, davranışlara, bedene, giysilere, eşyalara ve mekanlara yansıtılır. Doğal olarak bütün olumsuzluk ve pisliklerden arınmış bir ruha sahip olmak düşüncenin, sözün, davranışın, bedenin, giysinin ve mekanın temizliğine sebebiyet verir. Bunun aksi bir durum Çerkesliğe uygun olmayan bir haldir.

7-Hapishanesi, jandarması olmayan bu toplumun iki tip kontrol mekanizması vardı. Birincisi; Adığece “Yemuk-Haynape”, Abazaca “Px’aşorop” denilen Türkçeye ayıp diye kısıtlı olarak çevrilen kavram, ikincisi; Usak’o ve ceguak’o denilen ozanların diline düşüp rezil olmak. Bunlar yapılan kahramanlıkları toplumda müzikle şarkılarla anlattıkları gibi şerefsizlikleri de anlatırlar ve yıllarca söylenirdi. Hiçbir onurlu insan böyle bir duruma düşmeyi göze almazdı.

8-Çerkeslik toplumun içinde yetiştiğin de kolay, dışarıdan bakan için zor zanaattır. Xabzede hiçbir şey boş değildir. Her bir vaziyetin her bir hareketin bir anlamı ve kaynağı, detayları, ince ayrıntıları, kendine ait üslubu, riayet edilmesi gereken kuralları vardır ve bundan dolayı bir disiplin içerir. Bu tarzı onu farklı kılar. Ve aslında gerçek olan sosyolojik olarak yaşayarak öğrenilir kişinin psikolojisi ona göre şekillenir.

9-Xabze de saygı önce kendinden başlar. Kendisine saygısı olmayanın başkasına saygısı da Sahih sayılmaz.

10-Tek kişi iken münferit davranışın yerini iki kişi veya daha kalabalık olunduğunda toplumsallık alır. Artık “Ben” yoktur. “Biz” vardır. Birlikte hareket etmenin farkında olunmalıdır. Artık “Yek” vücut hareket etmek olmazsa olmaz koşuludur. Bireysel hareket etmek söz konusu değildir.

11-“Çerkeslik İnsanlıktır” Bu cümleyi kullanmak, doğruyu söyleyip yanlışı kastetmektir. İnsanlık Xabzenin bünyesindedir. Ama Xabze insanlık kavramının eş anlamlısı değildir. Erdem (Fazilet) bir insanlık gereğidir. İyi niyetli olmak yanlışı red edip doğruyu tercih etmek insanlığın ortak değeridir. Ama bunu yapmak Adığağa/Apsuwara, Xabze,/Alayş’ö değildir. Ama Xabze de böyle yapmak yani erdemli olmak gerekir. Xabze kendine ait mantık çerçevesi ve disiplini olan bir yapıdır. 

                                        Durum ve Davranışlar

                                    1-Giysileri temiz ve ütülü ayakkabıları boyalıdır. Palaçor, salkım saçak, pejmürde, pis değildir. Yakışanı durum ve mekanlara uygun olanı giyer. Saçları ya traşlı, ya taralı ya da derli topludur. Tırnakları dişleri bakımlıdır. Bayanlar da keza şık giyinir fakat asıl olan cinselliği ön plana çıkartmayacak absürt bir giyim stilinin olmamasıdır.

                                     2-“Seni adam diye doğurdular adam gibi dur.” Atasözüne istinaden; tek başına bile otururken ayaktayken yürürken bir düzgünlük hali söz konusudur. Dik bir duruşu vardır. Gevşemez kendini salmaz.

                                    3- Topluma girmek; Tek başına da grupla da topluma girerken özgüvenle, laçka ve lakayitlikten uzak, dik bir şekilde gayet ciddi, bir o kadar da sevecen ve sempatik olarak girer.

                                    4-Topluma iyi niyet, sevgi ve saygı göstergesi olarak selam verir. Karşılık bulduğu selama istinaden uzatılan eli sımsıkı kavrar ve karşısındakinin gözünün içine bakarak kuvvetle sıkar. Eskiden Kafkasya da sosyal yapı gereği bayanların eli tutulmazdı. (Dinsel nedenlerden dolayı değil) Baş ile selam verilirdi. Günümüzde bayanların eli nazikçe tutularak tokalaşılır.

                                    5-Gelen misafirle tokalaşma usulünde karşılıklı sağ eller tutulur boşta kalan sol ellerle karşılıklı dirsekler kavranarak yakınlaşılarak samimi bir hava yakalanır. Eğer el sıkışılan kişi uzun zamandır görüşülmüyorsa sağ eller birbirini tuttuktan sonra sol eller karşılıklı bir birlerinin omzuna atılarak karşılıklı çekilip kalp kalbin üstüne gelecek şekilde bastırılır.

                                    6-Topluma giren kişi kendisinin ve ailesinin onurunu gözetmek zorundadır. Girdiği topluma tepeden bakıp olumsuz davranışlarda bulunamaz. Girdiği toplumda kendisini tanımayan biri varsa tokalaşma sırasında köyünü, sülalesini ve adını söyleyerek kendini tanıtır.

                                    7-İçine girilen topluluk ayaktaysa geleni aralarına alıp yaşına uygun bir yer gösterirler. Eğer oturuyorsa ayağa kalkarak saygılarını gösterir aralarına alır yaşına uygun bir yer gösterirler. Her ne kadar gelen kişi rahatsız olunmamasını talep etse de yine ayağa kalkılıp bu seramoni yapılır. Gelen kişinin de topluluğu gereksiz teşrifat ve tevatürle ayakta bekletmesi meşgul etmesi uygun değildir. Gelen kişiye toplumdaki büyük hal hatır sorar. Sorulan kişi hafifçe ayağa kalkarak cevap verir. Gelen kişide herkesin halini hatırını topluca sorar toplulukta halleri hatırları sorulan kişilerde hafifçe doğrularak cevap verir. Bu hal hatır sorma bitince gelen kişi “Benden önce bir konu konuşuyorsanız buyurun devam edin” der. Eğer bir mesele konuşmak için geldiyse Thameteden müsade alarak söze başlar. Kendisini adam gibi ifade eder anlatacağı şeyi düzgün bir şekilde net anlatır. Üslubu kendisine özgüdür.

                                    8-Eğer tek bir kişi tek bir kişinin dahi yanına gidiyor olsa bu saygı göstergesi yapılır. Yanına gidilen kişi yaşı ne olursa olsun ayağa kalkar. Gelen kişi kendinden küçükse soluna büyükse sağına oturur. Bizzat ben babaannemin 95 yaşındayken dahi beş yaşındaki çocuğu bile ayağa kalkarak karşıladığını defalarca gördüm.                                   

                                    9- Oturmak; Topluluk büyük sağda olacak şekilde soluna yaş sırasına göre dizilirler. Ayaktayken de böyledir otururken de. Bir odanın başköşesinde büyük oturur. Başköşe kapıya en uzak olan karşı köşedir. Oraya oturan Thamatenin sol yanında Thamatekodz (yardımcısı) oturur. Ve insanlar yaş sırasına göre kapı yanına kadar sıralanarak oturur ve kapıya en yakın yere pşerah oturur. Kapıdan girince odayı karşımıza alırsak bu diziliş konumu sağ taraftadır. Bu oturuş biçiminin sol tarafında aynı sistem simetrik biçimde bayanlar oturur. Baştaki bayanların Thamatesi sondaki pşerahıdır. Yani bir zexes ortamında kız ve erkekler karşılıklı yer alır. Oturma sisteminden kendisinden bir büyüğün dahi gelebilme ihtimaline karşın Thamate kendinin bir üst tarafını boş bırakır. Gelmese bile en büyük Allah vardır denilir. Eğer ortamda yabancı bir misafir varsa Thamatenin sağında oturur ama misafirden Thamate olmaz. Bu yüzden genç olduğu halde Thametenin sağında duranın misafir olduğu anlaşılır. Kızlı erkekli semerko, psetlıx’u, vorşer yapılıp kaşenlik muhabbeti yaşı biraz büyük olanların yanında yapılmaz. Thamate Thamate kızdan başkasına semerko yapamaz.

                                    10- Herkesin oturacağı yer belli olduğu için yaşça küçük büyük olanın yerine oturmayacağından dolayı bir karışıklık söz konusu değildir. İnsanlar bir birlerinin karşısında edebli düzgün dik otururlar. Ayak ayak üstüne atıp ayaklarını uzatıp oturdukları yere kaykılarak oturmazlar. Terbiye esastır. Toplantıda tanışma esnasında kişi ayağa kalkarak köyünü ve sülalesini söyleyerek kendini tanıtır. Apsuwalar da gelen grubun pşerahı Thamatesinden başlayarak sırası ile herkesi kendisi tanıtır.

                                    11-Çerkesler de dikey ilişki yoktur yatay ilişki vardır. Yani herkes yaş grubuyla muhataptır. Kendi yaş grubuyla serbestçe konuştuğu gibi yaşlılarla konuşamaz. Kendini bir adım geride tutar. Gerektiğinde gerektiği kadar konuşur. Büyüğe şaka yapılmaz ölçülü olunur.

12-Oturulan yerde yaşça büyük varsa karşısında oturulurken ayaklar birleştirilir eller de önde birleşik vaziyette durur. Kenarlara salınıp gevşenmez. Büyüğün kendisini tanıtma isteğine göre kendisini tanıtırken detaya girdiğinde falancanın oğluyum veya kızıyım demez falancanın abisinin oğluyum veya kızıyım diyerek babasının ismini zikretmeden söyler.

13- Diyalog; Eskiden hal hatır sormak yaşça büyüğün hakkıydı. Küçük büyüğe nasılsın demez, büyük küçüğe nasılsın derdi. Küçük de büyüğe iyiyim demez Thamwuiğapsaw derdi. Çok büyük olmayan yaşlılara da (Abz:X’uşt=olacak, Kbr:X’unu=Olacak) denirdi. Yani iyiyim demek bir sevinç, şımarıklık ifadesi gibi olacağından, geleceğe yönelik iyi olacak, şükür inşallah manalarında tevazu içerikli X’uşt veya X’unu kelimeleriyle cevap verilirdi.

14-Topluluktan ayrılırken pşerah aracılığıyla Thamateden müsaade istenir, verilirse ayrılınır. Herkes ayağa kalkar ayrılan grubun Tahamatesi veya kişi tekse kendisi kısaca iyi günler temennisinde bulunarak toplumu fazla oyalamadan çıkar. Uzak bir yolculuğa çıkıyorsa vedalaşılır. Ayrılan grubun yaş durumuna, konumuna göre ev sahibinden ona uygun kişi veya kişiler tarafından bahçe kapısına kadar uğurlanır.

15-Ayrılınan toplulukta yaşlı varsa onunla vedalaşılıp sırtını dönmeden biraz geri çıkılıp kapıya kadar gidilir. Kapıdan dışarı geri geri sırt büyüğe dönmeden çıkılarak ayrılınır.

16-Yürüyüş Düzeni; İki kişi bile olsa genelde yaşça büyük olan Thamate sayılır ve gruptan sorumludur. Her zaman olduğu gibi Thamate sağda yaş sırasına göre diğerleri soluna dikilir. Bu iki kişi veya daha kalabalık olunduğunda böyledir. Eğer üç kişi iseler Thamate ortada en küçük sağda diğeri solda olur. Grubun içinde bayan veya bayanlar varsa grubun orta kısmında yerini alır. (Bu adetler Kafkasya nın taarruzlarla savaşlarla yaşanılan çetin ortamında geliştirildiği için korunma amaçlı bir düzen oluşturulmuştur.) Yolda yaşlı ile beraber yürünecekse yarım adım geriden ve solunda yürünür. Bir şey söylenecekse de hafifçe kulağına eğilip yumuşak bir sesle söylenir.

Düğün Ortamına Giriş Görev ve Sorumluluklar:

17-Pşerah bir ayakçı, köle, fuzuli işlere koşturulacak kişi değildir. Ama yüklendiği sorumluluk icabı bilimum tüm fuzuli işleri de kotarır. Çok önemli kilit bir görevi vardır. Thamate ve grup ne kadar mükemmel olsa da pşerah becerikli değilse topluluk zayıf kalır. Bu yüzden gençliğinde iyi pşerahlık yapamayan ileri yaşlarında iyi bir Thamatelikte yapamaz. Düğün toplumu içindeki Hatyako gibi çok önemli organizasyon görevi vardır.

18-Bir köy adına bir grup düğüne giderken damada verilecek zarf hazırlanır. Herkes gücünün yettiğince zarfa para koyar. Gençlerin içinde zarfa para koyacak gücü olmayan varsa onu zor durumda bırakmamak için ondan bir talepte bulunulmaz eğer içlerindeki arkadaşlardan durumu daha iyi olan varsa biraz fazladan koyar. Zarfın üstüne de falanca köy gençleri diye yazılır. Bütün bu işleri pşerah organize eder ve düğüne gidildiğinde zarfı vermesi gereken kişiye verir.

19-Eskiden gelin almaya giden otobüs gidilen köye yaklaştığında müsait bir ağacın altında durur yere bir örtü serilir gruptakiler gönüllerinden kopan paraları onun içine koyar düğün sahibine verilir destek olunurdu. Kılık kıyafet

20-Düğün alanına grup vardığında meydana yakın bir yerde Thamateleri başlarında sıraya girip beklerler. Gelen gruba ilk olarak hoş geldiniz diyerek içeri buyur edilir. Grup da kız varsa önce kızlar arkadan Thamate ve grup girer. Kızları gelen Hatiyako emanet alıp sıraya götürür. Erkekleri de uygun bir yere oturtur. Bir müddet sonra sırada dikilen kızlardan iki tanesi iki hatyakonun eşliğinde gelen grubun önüne dikilerek ikinci hoş geldiniz faslını yaparak başlarını hafifçe öne eğerek selamlarlar. Gelen grupda oturdukları yerden haififçe ayağa kalkarak tazimde bulunur.

21-Grupça oturulurken her zaman olduğu gibi ciddi bir şekilde edep dahilinde oturulur. O ortamda ne kadar samimi insanlar arkadaşlar görülse de gruptan ayrılıp anların yanına gidilmez. Ancak zaruri durumlarda mesela yanına gidilip görülmesi gereken bir büyük varsa, pşerah vasıtasıyla Thamateden izin alınıp çok kısa bir süreliğine hemen gidilip gelinir.

22-Ortamı idare eden Hatyakodur. Uygun gördüğü zamanlarda oyuna kaldırılacakları, tahtaya çıkarılacakları, yemeğe götürülecekleri, sırada dikilen kızlarla gönül işi olanların diyaloglarını organize eder.

23-Grubun Thamatesi müsait bir zaman şawo evine gitme talebinde bulunur. Uygun zamanda Hatyako görevlendirdiği kişi vasıtasıyla grubu şawo evine götürür. Grup giderken düğün sahiplerini ileri gelenleri görüp Thamate kısa bir konuşma yapar hayır duada bulunur.

24-Şawo evine bir grubun gelmesiyle öbür grup biraz daha oturduktan sonra nezaketen müsaade alıp kalkar. Şawo evine yeni gelen grup damat ve sadıça aşırı kaçmamak suretiyle çeşitli şakalar yaparak iyi niyet temennilerinde bulunup kalkar. Görevli hatyako tarafından tekrar düğün meydanına getirilir.

25-Düğün esnasında çeşitli jestler vardır. Mesela pşınawo oyuna çıkan kişinin sevdiği bir havayı çalabilir. Hatiyako ona beğendiği bir kızı oyuna çıkarabilir. Veya oyuna çıkan genç pşınawodan sevdiği bir havayı çalmasını isteyebilir. Pşınawo nezaket icabı bunu kabul eder. Oynamaya çıkan delikanlı hatiyakodan usulüne uygun olarak oynamak istediği kızı söyleyebilir. Uygun olursa çıkarabilir.

26-Hatiyakoların sayısı düğünün büyüklüğüne göre olur. Hatiyakoların çok olması düzenin daha iyi olması açısından iyidir. Bunları da aralarındaki en büyük veya tecrübeli hatiyako idare eder. Oynayacak kızın önüne gelinip sopayla çizilmesi bu yörede yapılan doğaçlama bir harekettir. Hatiyakonun kendince oynayacak olan kıza nezaketle oyuna davet etmesi anlamını taşır.

27-Sırada dikilen kızların Thamatesi olduğu gibi hatiyakosu da vardır ama erkek hatiyakolar gibi hereketli değildir. Erkeklerin hatiyakosuyla belli olunmayacak şekilde paslaşarak oyuna çıkacak kızlar belirlenir. Normalde bir sıra söz konusudur ama oyuna çıkan kişinin konumuna göre çıkarılacak kızlarda sıraya riayet edilecek diyerek uygunsuz olmamalıdır.

28-Düğün açılışını düğünün organizasyonundan sorumlu hatıyako kız ve erkek yapar, ev sahibi sayılan üç beş gencin oynatılarak düğünün rayına oturtulmasıyla, uygun görülen sıra devam eder. Sırada dikilen kızların içinde misafirler ayrı misafir olmayanlar ayrı diye bir şey yoktur. Hatiyakonun gelen kızları sıraya sokması zaten doğal olarak onların oyun sırasını da belirler.

29-Bu düzen komplike karmaşık bir yapıdır. İçinde yaşayarak daha iyi öğrenilir. Not:Bir arkadaşımızın düğününde sırada dikilen farklı bir şehirden misafir olarak gelen farklı bir oyun usulünü bilen bir kızın küstahça ben misafirim önce beni oynatmanız lazım dediği hatiyakoya kızı sıradan çıkarmasını söylemiştim. Hatiyako nun tecrübe zayıflığı ve yüzü tutmamasından dolayı yapamamıştı. Buradaki problem kızın usul-adab bilmeyişinden kaynaklanıyordu.

30-Eskiden düğünlerde oyuna abi kardeş, abla kardeş veya aileden bir büyük varsa yanında çıkılmaz ayıp sayılırdı. Mesela abi kardeş aynı tahtada, abla kardeş aynı sırada bulunmazdı. Kaldı ki baba, amca, dayı gibi insanlarla iştirak etmek olur şey değildir.

31-Düğüne gidenler o toplumu onore etmek için cenazeye gidenler acısını baylaşmak için gider. Kusur aramaya, ayıp görmeye, kendine hizmet ettirmeye gitmez. Hatta gidilen yere nasıl bir fayda sağlarızın teklifi yapılır. Ev sahibi gelenlere hizmet etmek için ne kadar canla başla uğraşsalar da muhakkak bir takım aksaklıklar olabilir. Bunlar mevzuu edilip sıkıntı yaratılmaz. Taki mevzuu edilecek çok ayıp bir şeyler yapılmadığı takdirde.

32-Ufak çaplı aksaklıkların mevzu edilmesi düğünlerde değil de gençlerin kendi aralarındaki eğlence ortamlarında olur. Amacı da şen bir ortam yaratılsın muhabbet olsun gençler bir birine kaynaşsın dır. Mevzunun sorun gibi aksettirilmesi konunun açılması devam ettirilmesi cezanın kesilmesi bile bir mizah şeklinde yapılır. Cezada toplumu bir birine kaynaştıracak nitelik taşır. Mesela davet, topluma yiyecek bir şey alınması gibi.

Cenaze:

33-Günümüzde cenazeye gitmede düğünde olduğu gibi Thamatenin başkanlığında sıra ile cenaze evinin kapısına dikilinir. Tabutun başında Thamate bir dua yapar. Cenaze başında dikilen cenaze sahiplerine taziyede bulunulur cenaze kalkıncaya kadar sessizce avluda beklenir. Cenazenin kaldırılıp mezarlıkta defin işinden sonra cenaze sahibi mezarlıkta bir konuşma yapar. Mezarlık çıkışına dikilir. Gelenler sıra ile taziyede bulunup dağılırlar.

34-Cenaze evinde bir şeyler yenilip içilmez, oturulup muhabbet edilmez.

35-Eğer cenazeden sonra gidiliyorsa baş sağlığı niteliği taşır. Aynı şekilde Thamate cenaze kapısına dikilir. Bir Fatiha okur. İçeriye girilip sıra ile oturulur. Thamate bir konuşma ve bir dua yapar. Akabinde hemen kalkılıp gidilir. Cenazeye gelen avlu kapısına kadar geçirilmez. Yolda Karşılaşma

36-Yolda iki kişi karşılaştığında küçük büyüğe selam verir, büyük küçüğe hal hatır sorar. Büyükle birlikte bir miktar sohbet edilerek yürüdükten sonra müsaade alınıp ayrılınır.

37-İki grup karşılaştığına azınlık çoğunluğa selam verir. Grupların birinde bayanlar varsa o grup büyük sayıldığından o gruba selam verilir.

38-Yolda yürürken de ciddi dik yürünür. Lakayit laçka itişip kakışıp, bağırıp çağırıp yüksek sesle muhabbet edip gülerek, geçerken onun bunun evine avlusuna bakarak, sakız çiğneyip, çekirdek çitleyerek sigara içerek yürünmez. Eve Girme

39-Yabancı bir eve gidildiğinde kapı üç kere çalınıp evin en küçüğünün ismiyle seslenilir ve yüz kapıya doğru değil de yana dönük şekilde beklenir. Bu hareket iki kere yapılır çıkan yoksa ısrarla devam edilmez dönülür.

40-Bahçe kapısına biri geldiyse ev sahibine selam verir. Ev sahibi de onu buyur eder. Eğer ev kapısına gelindiyse ev sahibi selam verir. Buyur eder. Gelen kişi veya kişiler büyükten küçüğe içeri gösterilen odaya girer. Ve odanın baş köşesinde bir iki büyük gelince oturacak şekilde yer bırakarak oraya konuşlanır ayakta dikilinir. Ev sahibinin buyurun oturun demesiyle oturulur. Ev sahibi kapıya yakın yerde oturarak herkese ayakta hal hatır sorar. Sorulanlarda hafifçe ayağa kalkarak karşılık verirler. Eskiden grubun Thamatesi su içerken grup ayağa kalkar ve ayakta beklerdi.

41-Grupta bayanlar varsa onlar önden girer sonra Thamate ve sıradakiler devam eder. Yabancı bir yere giriliyorsa Thamatenin görevlendirdiği gençten biri önce girer (olası bir tehlike durumuna karşı koruma amaçlı) sonra bayanlar sonra Thamate ve grup girer. Yemek

42-“Görüntünle karşılanır davranışlarınla değer bulursun” Gidildiğin yerde sofraya buyur edildiğinde Thamate başta olmak üzere sırasıyla lavaboya gidilerek eller yıkanır. Yine sıra ile oturulur Thamate başlanmadan başlanılmaz. Thamate bıraktığında devam edilmez ev sahibi misafirlerden önce bırakmaz. Görgü kuralları çerçevesinde aşırı yemeden kibarca yenilir. Yemekte tavuk varsa göğsün yarısı Thamate Ah (Thamate hakkı) denilerek evdeki yaşlı için bırakılır. Tavuğun bacağı ya da kanadı da hizmet edene diyerek bırakılır. Benim bildiğim Sofradaki Thamate iki ayrı tabağa dediğim parçaları koyduktan sonra tabakları kenarlarından iki eliyle tutar vaziyette kaldırıp sofrada hizmet edene iade eder. En son Thamate ev sahibine bir konuşma yaparak dua da ve teşekkürde bulunarak sofradan kalkılır. Tekrar eller ve ağız yıkanmak için lavaboya gidilir.

Not:Misafir sofrasına ekmekler dilimlenmiş şekilde gelir. Ekmeği dilimleyen yalnız da olsa toplumda da olsa ekmeği masa üstüne yatırıp kesmez. Göğsüne dayayarak keser. Yemekte ekmek parçasıyla ağız silinmez peçete gibi kullanılmaz. Eskiden ekmeğe büyük bir hürmet duyarlardı.

Ferhatko ŞIBLE